تحقیق و نگارش : حمـــزه خــان بیگـــی
چکیده : در تعالیم قرآن و حدیث نبوی از دین اسلام و مسلمانان ، به عنوان دین اعتدال و «امت وسط» یاد شده؛که این امر اهمیت اعتدال و میانه روی را در جامعه اسلامی در همه امور به منصه ظهور می رساند، امری که گاهی مورد غفلت واقع می شود.
در این نوشتار؛ قضیه میانه روی واعتدال از منظر قرآن و سنت نبوی به اختصار مورد بحث وبررسی واقع شده تا درضمن بیان معنای لغوی و اصطلاحی و مفهوم آن، به استناد آیات کریمه قرآن و اشارات مستقیم رسول خدا(ص)؛ اهمیت و ارزش و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی وسیر تکاملی انسان در نیل به شخصیت مطلوب ایمانی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته تا نقش اعتدال گرایی در رسیدن به کمالات انسانی و شکوفایی تمدن و تداوم نعمتها تبیین شود .
مقدمه
با بررسى همه جانبه تعالیم وحی و رهنمودهای دینى در شریعت اسلام به خوبى این حقیقت استباط می شودکه اسلام، نظام عالم را ــ که نظام اَحسن است ـ به عنوان نظامى اعتدالى معرفى نموده و انسان را در تمامى ابعاد و عرصه هاى زندگى، به میانه روی و اعتدال، فراخوانده و در هر کاری و هر خصلتی افراط و تفریط را امری ناپسند شمرده و او را بر حذر می دارد. و بر این اساس مى توان مدّعی بود که دین اسلام، به عنوان کامل ترین و ساده ترین برنامه و راهنمای زیستن، دینی معتدل و میانه روانه است و به همین خاطرآن را «دین حنیف» نامیده اند .
از منظر اسلام انسان کامل، معتدل ترین شخصیت در همه حوزه هاست. و داشتن روحیه ای معتدل و میانه رو در امورت دنیوی و اخروی مقبول ومطلوب شریعت اسلام بوده و حتی در مسائل اجتماعی و سیاسی هم تندروی وکندروی بازتاب های منفی به همراه داشته و گاهی مشکل ساز می شود.
از این رو خداوند از مردم می خواهد برای نیل به کمال مطلق و تقرب الی الله و زندگی سعادتمند در دنیا و آخرت، اعتدال گرایی و میانه روی را نصب العین زندگی خویش قرارداده و هرگز به افراط و تفریط گرایش پیدا نکنند .
مسلّم است که آیات قرآن به ما می آموزد هر کس تعالیم هدایت بخش اسلام را راهنما وبرنامه زندگی خویش قرار دهد، زندگی معتدلی خواهد داشت و از نظر شخصیتی نیز به تعادل همه جانبه خواهد رسید. از این رو، شخص هم در حوزه روان شناسی شخصیت و هم در حوزه روان شناسی اجتماعی و تعامل با دیگران و هم در حوزه های دیگر، انسانی معتدل خواهد شد.
در قرآن کریم آیات متعدّدى با این جهتگیرى تربیتى، (توصیه به میانه روی ) آمده و خداوند مؤمنان را در امور مختلف فردى، خانوادگى، اجتماعى، سیاسى، نظامى و اقتصادى به رعایت اعتدال فراخوانده است. چرا که هدف اسلام معتدل کردن شاکله و شخصیت انسان بوده تا درسایه این شخصیت مطلوب قرآنی، در همه اعمال و رفتار وی اعتدال وجود داشته باشد و قطعا محصول این نظام تربیتى فردی خواهد بود که پاى در جاى پاى اسوه مطلق اعتدال یعنى «رسول خدا(ص) »گذارد و او را مقتدای خویش قرار خواهد داد.
هنگامی که اعتدال و میانه روی در نفس و درون کسی شکل بگیرد و در شاکله وجودی او نهادینه شود در همه امور زندگی این رویه را حفظ خواهد کرد ومبتلای افراط و تفریط نمی گردد.بر این اساس، رعایت این اصل برای رسیدن به کمال مطلوب، ضروری است. چرا که پیمودن راه تکامل و دست یابی به هدف نهایی، در گرو رعایت اعتدال در همه زمینه های زندگی است.
اعتدال گرایی نقش بسیار مهم و اساسی در تمدن سازی و شکوفایی آن دارد. خداوند در آیات متعدد سوره یوسف هنگامی که به علل شکوفایی تمدن در دوران حضرت یوسف(ع) می پردازد تبیین می کنند که چگونه نظامی که حضرت یوسف(ع) بر پایه عدالت و اعتدال بنیاد گذاشته، توانسته است تمدن بزرگ و شکوفا پدید آورد.
با کمال تأسف مشهود است که بیشتر انسانها و بسیارى از جوامع، در طول حیات خود فاقد این اصل(میانه روی) بوده و هستند، از اینرو یا به دامن افراط افتاده یا در دام تفریط غلطیده، واز مسیر صحیح و طریق کمال و هدایت منحرف شده‌اند.
بی تردید ریشه بسیارى از انحرافات فردى و اجتماعى را مىتوان در عدم رعایت اصل اعتدال جست؛ چه مشکلاتى که انسان در رابطه با خود پیدا مىکند و توانایی حل آنها را ندارد و چه مشکلاتى که در خانواده و روابط خانوادگى ظهور یافته و چه مشکلاتى که در جوامع به سبب عدم رعایت این اصل ظهور و بروز می کند. اصولا شأن عقل اعتدال است و شأن جهل عدم اعتدال. یعنى انسان عاقل انسانى معتدل است و انسان جاهل انسانى غیر معتدل.
زیرا «اعتدال و میانه روی» روشی است برای زندگی انسانها ،که مورد اهتمام دین اسلام می باشد. این اعتدال در تمام شؤون زندگی رهبران و بزرگان دین به خوبی نمایان است. اعتدال در عبادت، انفاق، خوردن و آشامیدن، مسائل اعتقادی و برنامه‌ریزی زندگی و حتی در زمان بندی روز و شب که تدبیری حکیمانه و محل توصیه پروردگار بوده، رعایت شده و در آموزه‌های دینی،کسی که این اعتدال را رعایت نکند جاهل نام گرفته است.
حضرت علی (رض) در مورد انسان جاهل همین تعبیر را آورده و می فرماید: «لا تری الجاهل الا مفرطا أو مفرطا»؛ جاهل را نمی بینی، مگر اینکه یا افراط می کند و یا تفریط. (نهج البلاغه، حکمت۷۰)
بنابراین اعتدال نشانه خردمندی است و افراط و تفریط نشان دهنده جهل و نادانی است و ریشه در ناآگاهی و جهل انسان ها دارد. انسانی که میانه رو باشد و اعتدال را رعایت کند امور زندگی برای او سهل خواهد شد و مورد توجه و رحمت خداوند قرار می گیرد و این کار باعث تعادل در آرزوهای انسان و موجب جلب توفیق الهی و موفقیت انسانها خواهد شد.
به تعبیر زیبای شاعر:
رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود **** رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود
معنای لغوی و اصطلاحی میانه روی
اعتدال و میانه‌روی ترجمه واژه «وَسَطْ» در زبان عربی است «اوسط الشیء وسطه» برگزیده و منتخب هر چیزی که دارای دو طرف متساوی و یک اندازه باشد. مثلاً می‌گویند: «فلانٌ من اوسط قومه» فلانی در میان خویشاوندانس برگزیده‌ترین است.
معنی دیگر (وسط) دوری از افراط و تفریط می‌باشد، افراط اضافه برخواسته و تفریط کمتر از آن است و آنچه حد وسط و برگزیده میان این دو باشد عدالت و میانه‌روی نام دارد. مشتقات وسط چندین بار در قرآن در مدح و ستایش به کار رفته‌اند.
از بیان قرآن می‌فهمیم که «وسطیت» نیز فضیلتی از فضایل اسلام و مَنشی از منش‌های اخلاقی قرآنی و صفتی بزرگوار و اساسی است که خداوند آن را برای مؤمنان برگزیده و می‌فرماید. «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطًا» (بقره: ۱۴۳)
در میانه‌روی معانی دیگری نیز وجود دارد که دین اسلام و امت مسلمانان را ممتاز می‌سازد.
در زبان عربی از میانه روی با عنوان « اعتدال» یاد شده و به معنای حد وسط در کمیت و یا کیفیت است. مانند اینکه گفته شود: قد آن فرد نه کوتاه است و نه بلند، یا حالتی که در آن دو طرف از لحاظ کمیت و یا کیفیت در سازگاری و تناسب باشد. همچنین این واژه به معنای استقامت و پایداری نیز آمده است.( ابن منظور، ۱۴۱۴ ق، ج ۱۱،ص۴۳۳)
میانه گرایی یا وسطیت:وًسًط اسم برای مابین دو چیز است و در کمیت‌های متصل الأجزا به کار می‌رود.لذا میانه روی و میانه گرایی همان وسطیت و اعتدال در مفهوم قرآنی آن است که عبارت از دوری نمودن از هرگونه افراط و تفریط در قول و فعل و اندیشه است.(ابن منظور،ج ۲،ص ۴۲۷۹-۴۲۸۰)
پس شاید بتوان گفت که اعتدال به معنای تناسب است. همین حالت تناسب است که سبب استقامت، قوام پیدا کردن و موزون شدن میان چیزها می شود. بنابراین هنگامی که از اعتدال سخن به میان می آید مقصود آن است که تناسب در آن رعایت شود که لازمه مراعات چنین تناسبی استقامت و قوام یافتن امورمی شود. انسانی را متعادل می گویند که در عقیده، انحراف و گرایش به باطل نداشته و در پی حق و حقیقت باشد و در رفتار هرگز مناسبات میان اشیا و چیزها را نادیده نگیرد. از این رو انسان موحد و یکتاپرست را انسان معتدل می نامند؛ زیرا چنین شخصی مراعات تناسب میان هستی را کرده و حق هر چیزی را به درستی ادا نموده و نتیجه چنین بینش و نگرشی آن است که از افراط و تفریط و کژی به دور می باشد.
در زبان فارسی نیز از آن به «اعتدال» یاد می شود که برگرفته از عدل است. کسی که اهل عدالت است به افراط و تفریط گرایش ندارد؛ زیرا عدل به معنای قراردادن هر چیزی در جای خود است، چنان که به کارگیری هر چیزی برای کار خاص خود می تواند به مفهوم عدل نزدیک باشد.
در قرآن برای بیان مفهوم اعتدال و میانه روی از واژه «قصد» استفاده شده است. البته واژگانی چون «وسط و سواء و حنیف » نیز به این معنا به کار رفته؛ ولی بیشترین کاربرد در مفهوم و اصطلاح را می توان در واژه «قصد و اقتصاد» یافت. از این روست که در روایات اسلامی به پیروی از قرآن از واژه « قصد» برای بیان اصطلاح اعتدال استفاده شده است.
در اصطلاح منظورازاعتدال و میانه روی، ثبات و پایدارى بر فضیلت و استقامت درسلوک ورفتار شایسته از منظر عقل و شرع و برگرداندن آنها (امیال مختلف انسان ) از افراط و تفریط به حدّ وسط و اعتدال می باشد، به عبارت دیگر، منظور آن است که هر گاه دست یابی به امری شرعا وعقلا نیکو و شایسته باشد آن امرحاصل شود و زمانی که عدمش نیکو و احسن است آن امر بروز نکند، مثلا: درباره صفت شهوت در برخی موارد بروز و ترتیب اثر دادن وپیروی از آن قبیح است،(مثل نگاه شهوت آلود به نامحرم ومانند آن) در حالی که این مورد درباره همسر نیکو و شایسته است.
لذا می توان ادعای وجود یک نوع رابطه منطقی میان اعتدال و اصلاح کرد. به این مفهوم، که هرکار معتدلی صالح و درست است و هر کار غیرمعتدلی فاسد می باشد و نیازمند آن است که اصلاح شود. اصلاحات به معنای بازسازی کاری است که به جهت فقدان اعتدال، به فساد گراییده است.
اگر کسی که رویه اعتدال در پیش نگیرد ورفتاری صالح نداشته باشد،گرایش او به فساد است؛ از این رو پس از هرکار غیرمعتدلی سخن از فساد در آن کار می شود، در حالی که خواسته عمومی، اصلاح کار و به اعتدال رساندن آن است.
لذا میانه روی واعتدال، سیره عقلاست و اسلام دینی است که به اعتدال توصیه می‌کند و از افراط و تفریط به شدت پرهیز می‌کند.
ادامه دارد …
ثبت دیدگاه