اهمیت و فضیلت شب قدر در گفتگو با استاد عبدی

سؤال:  استاد گرانقدر در ابتدا توضیحاتی پیرامون شب قدر و فضیلت این شب‌ها بدهید؟

 خداوند متعال جهت برخورداری بندگان از عبادت علاوه بر اوقات شبانه روز اوقات خاصی را جهت تقرب و نزدیکی هر چه بیشتر به خداوند در نظر گرفته است. همچون لحظات سحر، افطار، روز جمعه، روز عرفه، و لحظات خلوت شب. و از جمله این اوقات می‌توان به شب‌های قدر نیز اشاره کرد. شب‌هایی که زمان نزول قرآن بوده است. اما فضیلت شب قدر به چند دلیل است که می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد:

– نزول قرآن که برنامه زندگی انسان‌هاست در شب قدر بوده است، چرا که خداوند در قرآن صراحتا می‌فرماید: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ[ قدر/۱] ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

– گواهی قرآن که این شب از هزار ماه برتر است. لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ: شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است.[ قدر/۳] چرا که در شب قدر برنامه کامل از طرف خداوند برای بندگان نازل می‌شود و حتی اگر انسان هزار ماه نیز عبادت کند مادامی که شب قدر وجود نداشته باشد که برنامه جامع برایش نازل شود آن عبادت‌ها دیگر ارزشی نخواهد داشت. 

– و دلیل دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، این است که بر اساس دستور قرآن شب قدر شب نزول فرشتگان مخصوصا جبرئیل( علیه السلام) است. تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ: در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر کارى [که مقرر شده است] فرود آیند.[ قدر/۴] 

– حدیثی از پیامبر( صل الله علیه و سلم) که می‌فرمایند: من قام لیله القدر ایمانا و احتسابا غفرله ماتقدم من ذنبه: هر کس شب قدر را با ایمان و چشم داشت به پاداش از سوی پروردگار خویش و به قصد تقرب احیا کند خداوند گناهانش را می‌‌آمرزد. 

 پس باتوجه به آیات و حدیثی که در فوق آورده شد می‌توان به اهمیت و فضیلت شب قدر پی برد. 

 

سؤال: بفرمایید که دلیل نام گذاری شب قدر، به قدر چه بوده است؟

در علت نامگذاری شب قدر به قدر می‌توان به معانی متفاوت کلمه قدر دقت کرد، چرا که قدر در لغت دارای چندین معنی است:

– با توجه به آیه ۹۱سوره انعام وَمَا قَدَرُواْ اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ؛ قدر به معنای عظمت و بزرگی معنا می‌شود. 

– قدر به معنای حکم است یعنی حکم و دستوری که از طرف خداوند متعال نازل شده است. چرا که در این شب‌ها خداوند جل جلاله برای بندگانش احکام را نازل کرده است. 

– قدر به معنای تقدیر و سنجش به این معنا که در این شب‌ها تقدیر و سرنوشت تمام امور انسان‌ها مقدر می‌شود. 

و از طرفی نیز در قرآن تمام مسایلی که جامعه بشری به آن نیازمند است آورده شده است و قرآن نیز در شب قدر نازل شده است، بنابراین می‌توان گفت خداوند با نزول قرآن در شب قدر تقدیر تمامی امور را مقدر فرموده است. 

و بعبارتی شب قدر شبی است که خدوند برنامه‌ای ارزشمند را برای بنده‌ای ارزشمند که پیامبر( صل الله علیه و سلم) است می‌فرستد و ایشان نیز آن را برای ملت و امتی تبلیغ می‌کند که دارای ارزش شوند. 

شب قدر تمامی معانی فوق را در بر می‌گیرد و به همین دلیل به این اسم نام گذاری شده است. 

 

سؤال: بنظر شما چرا خداوند این شب‌ها را برای نزول قر‌ن برگزیده است؟

در اینجا ذکر این نکته لازم است که وقتی می‌گوییم شب قدر، صرفا نباید شب را ملاک قرار دهیم بلکه هم شب و هم روز بایستی در کنار هم مد نظر قرار گیرند. و اینگونه نیست که قرآن در شب نازل شده باشد چرا که شب امری نسبی است. و بطور مثال برای افرادی که اکنون در نیمکره شرقی هستند روز است و برای افراد نیمکره غربی، شب. پس شب و روز را باید در کنار هم مد نظر داشته باشیم. و نیز اینکه نزول قرآن است که به شب قدر، قدر و ارزش بخشیده است. و گرنه شب قدر تا قبل از نزول قرآن بمانند سایر شب‌های دیگر بود. و این نزول قرآن است که شب قدر را تعیین می‌کند. 

و اینکه چرا شب را انتخاب می‌کنیم و نمی‌گوییم نهار القدر؛ این است که ماه‌های قمری بر خلاف ماه‌‌های شمسی که شروع روز آینده را از طلوع فجر به حساب می‌‌آورند، بر اساس غروب آغاز می‌شوند. به همین دلیل کلمه شب در قرآن انتخاب شده است. 

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که ابن حجر در شرح صحیح بخاری بنابر رای صحیح و معتبر می‌فرماید که: در شب قدر قرآن یک پارچه و بطور کامل بر مکانی بر آسمان دنیا به نام بیت العزه نازل شد، همانطور که قرآن خود نیز بدان اشاره می‌کند که" انا انزلناه فی لیله القدر"، و بعدها از بتدریج از بیت العزه بر پیامبر( صل الله علیه و سلم) نازل شده است. 

 

سؤال: به عقیده شما چرا شب‌های قدر مستتر و پنهان هستند؟( با توجه به اینکه روایات گوناگون وجود دارد که زمان دقیق شب قدر مشخص نیست؟)

در اینکه چرا این شب‌ها مستتر هستند چند نکته وجود دارد: اولین نکته همان نسبی بودن شب است که در سؤالات قبلی به آن اشاره کردیم. دومین نکته آرا متفاوت علما در این زمینه است. از آنجاییکه هر ۳۶ سال یک بار ماه مبارک رمضان کل ماه‌های سال را طی می‌کند بعضی از علما به این عقیده‌اند که شب قدر در طول سال وجود دارد. 

ابن مسعود می‌فرماید که" اِنَّها تَنتَقِلُ فِی لَیَالِی السّنَته تکون فی کلِّ سنته فِی لَیله"، ترجمه: شب قدر در طول سال بوده و منتقل می‌شود. این حدیث را امام نووی به ابوحنیفه و دو شاگردش نسبت می‌دهد. 

رای دیگری که وجود دارد، این است که به استناد به فرموده قرآن: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ و نیز شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ، اکثریت علما بر این عقیده هستند که شب قدر در ماه مبارک رمضان وجود دارد. اما در این مسله نیز که آیا شب قدر در کل ماه مبارک رمضان است یا خیر هم اختلاف نظر وجود دارد. و بعضی از علما با استناد به فرموده پیامبر( صلی الله علیه و سلم) که فرمودند: فی العشر الاواخر فی الوتر منها؛ شب قدر را در شب‌های وتر جستجو کنید.( بخاری و مسلم) به این عقیده‌اند که شب قدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان وجود دارد. که زمان مشخص شب قدر نیز در این دهه مورد اختلاف است  اما اکثریت علما بر شب‌های فرد در این دهه تاکید می‌کنند. 

و اما دلیل اینکه شب‌های قدر پنهان هستند این است که:

– بخاطر اینکه فرد مسلمان در جستجوی شب قدر خیر و برکت بیشتری نصیبش شود. و احسان بیشتری را بدست آورد. چرا که اگر خداوند صرفا یک شب را برای شب قدر تعیین می‌نمودند فقط همان یک شب را به عبادت مشغول بودیم و از فضایل شب‌های دیگر بی‌بهره می‌‌ماندیم و انسان با تمرین در این ده شب به شب زنده‌داری عادت کند و بتواند در تقرب به خداوند بیشتر تلاش نماید.

– برای قایلین به اختلاف مطلع، زیرا شب نزد قومی روز است و برای عده‌ای دیگر همان شب. و شب‌هایی که ما آن را زوج می‌دانیم برای عده‌ای فرد است. یعنی زوج و فرد بودن شب‌ها نیز برای همه مسلمانان جهان یکسان نیست. 

 

سؤال: استاد گرامی تفسیر آیه لیله القدر خیر من الف شهر چیست؟(در این آیه خود شب قدر را از هزار شب برتر دانسته‌اند اما از عبادت در این شب سخنی گفته نشده!

اصل در شب قدر، ارزش خود شب قدر است اما عبادت در این شب امری جانبی است که علما آن را از آیات و احادیث برداشت کرده‌اند. چرا که هنگامی که انسان در شب قیام می‌کند هدف از قیام او تقرب به خداوند است و تقرب به خداوند نیز خود عبادت محسوب می‌شود. بعبارتی دیگر هر کاری که انسان آن را به قصد تقرب به خداوند انجام دهد، عبادت محسوب می‌شود. و با توجه به فرموده پیامبر( صل الله علیه و سلم) که قبلا هم ذکر شد:" مَن قَامَ لَیلَهَ القَدرِ اِیمَاناً وَ احتِسابَاً غَفَرَلَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ. علما عبادت در این شب را توصیه کرده‌اند چرا که پیامبر خود نیز به عبادت در این شب توصیه نموده‌اند. و از طرفی دیگر با توجه به ارزشمند بودن این شب، انسان می‌خواهد که در این لحظات بخصوص عبادت بیشتری را انجام دهد. 

 

سؤال: چرا احیای لیالی قدر از اهمیت خاصی برخوردار است؟

در جواب این سوال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

اول اینکه اعتکاف از سنت‌های پیامبر( صل الله علیه و سلم) بوده است. دوم اینکه شب‌های قدر بهترین فرصت برای بجا آوردن سنت پیامبر است. و بایستی این فرصت طلایی را با عباداتی از قبیل دعا، ذکر، استغفار، خواندن قرآن و تفکر و تدبر در آیاتش که پایه و اساس عبادت است، سپری کرد.  در حدیثی از پیامبر( صل الله علیه و سلم) نقل شده است که: حضرت عایشه( رضی الله عنها) از پیامبر سؤال می‌کنند که: اگر من شب قدر را درک کردم چه اعمالی را باید انجام دهم؟ پیامبر(صلی الله علیه و سلم) می‌فرمایند: بسیار دعا کن و به ایشان توصیه می‌کند که یکی از آن دعاها این باشد:" اَللّهُمَّ اِنَّکَ عَفُوٌ تُحِبُّ العَفوَ فَاعفُ عَنِّی"

 

سؤال: استاد بزرگوار لطفا برداشت و تفسیرتان را از این شعر سعدی شیرازی بیان کنید:

مبارک‌تر شب و خرم‌ترین روز

به استقبالم آمد بخت پیروز

دهل زن رو بشارت گو دو نوبت

که دوشم قدر بود امروز نوروز

مصرع اول این شعر ترجمه آیه ۳سوره دخان است که می‌‌فرماید: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ. ما قرآن را در شبی مبارک نازل کردیم. و با توجه به اینکه قبلا هم ذکر کردیم شب و روز قدر هر دو باهم ملاکند بنابراین روز بعد از شب قدر است که سعادت و خوشبختی به انسان رو می‌کند. چرا که در شب قدر برنامه زندگی انسان که همان قرآن باشد نازل شده است و جامعه بشری را گمراهی و بی‌هدفی نجات داده است. برای همین است که سعدی به شکر گزاری در دو نعمت مژده می‌دهد، یک مژده بخاطر شب قدر و برنامه‌ای که در آن شب نازل شده است. و مژده دیگر بخاطر روزی که بعد از شب قدرآغاز می‌شو، گویی انسان از نو متولد می‌شود و روز نویی را آغاز می‌کند. 

 

سؤال: از اهمیت و فضیلت دعا در این شب‌های عزیز برایمان بگویید؟

خداوند در قرآن صراحتا می‌فرماید که: ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ.[ مومنون/۶۰]

پیامبر( صلی الله علیه و سلم) در حدیثی می‌فرمایند: الدعاء مخ العباده یعنی اساس عبادت دعا است. برای همین است که بخش اعظم نماز‌های پنجگانه را نیز دعا تشکیل می‌دهد. و امام شافعی( رحمه الله علیه) نیز شعری زیبا در این رابطه دارند:

اهتزا بالدعا و تزدریه

و ماتدری بما صنع الدعا

سهام الیل لا تخطی و لکن

لها امد و للامد انقضاء

ترجمه: آیا دعا را دست کم می‌گیری و آن را به استهزاء می‌گیری؟ و نمی‌دانی دعا چقدر کار ساز است. دعا همچون تیری در شب تاریک است که دیر یا زود به هدف اصابت می‌کند اما به خطا نمیرود. 

بنابراین باتوجه به مواردی که ذکر شد اهمیت دعا برایمان روشن می‌شود. و نیاز است در این شب‌های عزیز بسیار دعا کنیم، چرا که دعا خود نوعی عبادت است و از بزرگترین وسایلی است که ما را به خداوند متعال نزدیک می‌کند. 

 

سؤال: برای جوانان و نوجوانان در بزرگداشت این شب‌ها چه نکاتی را توصیه می‌کنید؟

عمر جوانی همچون بهار طبیعت، باطراوت، شاداب و جذاب است اما گذرا است. همچنانکه گفتیم شب قدر شب ارزش‌هاست، توصیه‌ام به جوانان این است که به نعمت ‌های خداوند و خصوصا نعمت جوانی ارزش بیشتری بدهند و در این شب‌ها با تدبر در آیات قرآن و اندیشه در خود و هستی قدر و ارزش خود را دریابند و با عزمی راسخ و اعتماد بنفس و توکل بر خداوند و صیقل دادن فکر، با اندیشه و عبادتی صحیح خود را برای مسولیت خطیری که در حمل رسالت دین برعهده آنان است مهیا سازند. 

 

سؤال: آداب حضور در این جلسات برای نوجوانان و جوانان به چه صورت باید باشد؟

– اولین نکته نیت حضور است. که فرد باید با نیت اعتکاف و عبادت و تقرب به خداوند در این جلسات حضور یابد. 

– رعایت ادب و احترام و حفظ کرامت مساجد و حاضرین در آن که حضورشان تعاون بر بِرّ و تقوا باشد. 

– ارزش این شب‌های مبارک و لحظات شریف آنان را به تدبر بیشتر و نیایش و دعا وادارد و از هدر دادن وقت خود و دیگران جدا خودداری کنند. چرا که ممکن است چنین شبهایی دیگر در زندگیشان تکرار نشود. 

– با طهارت ظاهر و باطن در جلسات این شب‌های مبارک وارد شوند طهارت ظاهر از جهت بهداشت و نظافت و طهارت باطن از جهت ادب و نزاکت و احترام به دیگران

 

سؤال: استاد گرامی قطعا در این ایام زنانی هستند که به دلیل حائض بودن از حضور در مساجد در این شب‌های عزیز محروم می‌شوند چه توصیه‌ای به آنان دارید؟ آیا می‌توانند این شب‌ها را به احیا بگذرانند؟

زنانی که چنین شرایطی دارند می‌تواند در منزل خود و در صورت امکان با اعضای خانواده خویش و یا به تنهایی با اعمالی همچون تدبر،مطالعه مفید،ذکر و استغفار و دعا جهت برخورداری از فضایل این شب‌های مبارک بهره ببرند. 

 

سؤال: ضمن تشکر از وقتی که در اختیار من و خوانندگان گرامی گذاشتید، در آخر اگر توصیه و پیشنهادی برای خوانندگان عزیز دارید بفرمایید؟

توصیه‌ای که به خوانندگان این مصاحبه دارم این است که از آنجاییکه در کتب گوناگون مطالب بسیاری در مورد شب قدر بیان شده است، این مطالب را زمینه‌ای برای ایجاد انگیزه در خویش قرار داده و اطلاعات خویش را از مرحله تئوری به مرحله عملی وارد کنند. و تا جایی که امکان دارد تلاش کنیم که از فضایل این شب‌های مبارک بی‌نصیب نشویم. 

در آخر از استاد گرانقدر و بزرگوارمان نهایت تشکر و سپاسگزاری را دارم که با وجود مشغله کاری بسیار وقت گرانبهایشان را در اختیار بنده گذاشتند و توانستیم از اطلاعات و سخنان گرانبهایشان استفاده نماییم. 

و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته