حقوق شهروندی در اسلام

نویسنده: مسعد سلیتی – وکیل پایه یک دادگستری /// به مناسبت ولادت با سعادت پیامبر گرامی اسلام حضرت محمّد –صلّی‌الله علیه وسلّم– حقوق شهروندی در اسلام را با استناد به آیات متعدّد قرآن کریم که همه‌ی شهروندان را صرف نظر از ویژگی‌های رنگ، دین، نژاد، قومیت، زبان، منطقه‌ی جغرافیایی و عقیده‌ای سیاسی و به صرف انسان بودن مستحقّ بهره‌مندی حقوقی می‌داند

که امروزه به حقوق بشر و شهروندی شناخته می‌شود؛ حقوقی انسانی و اساسی که حوزه‌های مختلف زندگی شهروندان را شامل شده و برای ادامه‌ی حیات و کرامت انسانی آنان لازم و ضروری است. این حقوق عبارت هستند از: 

١.حقّ حیات:

حقّ حیات از مهمترین و بارزترین حقوق شهروندی که در قرآن کریم به استناد آیه‌ی ٢٩ سوره‌ی بقره «هُوَالذی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی‌الأَرضِ جَمِیعَاً؛ خدا آن کسی است که همه‌ی موجودات و پدیده‌های روی زمین را برای شما آفریده…» بدین تعبیر مطرح و مورد شناسایی قرار گرفته است. همچنین به موجب آیه‌ی شریفه‌ی ٣٢ سوره‌ی مائده: «مَنْ قَتَلَ نَفْسَاً بِغَیرِ نَفْس أَوْ فَسَادَاً فِی‌الأَرْض فَکَأَنَما قَتَلَ‌الناسَ جَمِیعَاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکأَنَما أَحْیا ‌الناس جَمِیعَاً؛ هر کس، کسی را جز به قصاص و قتل، یا کیفر فسادی در زمین بکشد، چنان است که گویی همه‌ی مردم را کشته باشد، و هر کس، کسی را زنده بدارد، چنان است که همه‌ی مردم را زندگی داده باشد.» سلب حقّ حیات از شخصی بدون ارتکاب جرم را همانند قتل تمام بشریت است.

٢.حقّ کرامت انسانی:

دوّمین حقّی که اسلام بنا به آیه‌ی مبارکه ی ٧٠ سوره‌ی اسراء «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ؛ ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم.» حقّ کرامت و احترام انسانی است حقّی که به موجب آن همه‌ی شهروندان به وجود انسانی آنان صرف نظر از ویژگی‌های نژادی، رنگ، دین، مذهب، جنسیت، زبان، منطقه‌ی جغرافیایی، موقعیت جغرافیایی و عقیدتی- سیاسی مستحقّ بهره‌مندی از کرامت و احترام انسانی هستند. حقّ کرامت و احترام انسانی ارزشمندترین حقّی از حقوق شهروندی پس از حقّ حیات است.

٣.حقّ تأمین امنیّت:

حقّ تأمین امنیت شهروندان از مهم‌ترین حقوقی است که در آیات متعدّد قرآن کریم ازجمله آیات شریفه‌ی ٢٩ سوره‌ی نساء، ٣٣ سوره‌ی اسراء و آیه‌ی ٨ سوره‌ی مومنون و در زمینه‌های امنیت جان، مال و دیگر حقوق شهروندان مورد پذیرش و شناسایی قرار داده است. امنیتی که رشد و توسعه انسان‌ها به آن بستگی دارد.

۴.حقّ برابری و عدم تبعیض:

حقّ برابری و عدم تبعیض بین انسان‌ها از دیگر حقوقی است که اسلام رسماً آ نرا مورد پذیرش قرار داده است و در آیه‌ی ١٣ مبارکه‌ی سوره‌ی حجرات می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ؛ هان ای مردم همانا ما شما را از یک مرد و یک زن آفریده‌ایم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی در آورده‌ایم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، که خداوند دانای آگاه است‌» با توجّه این آیه‌ی شریفه همه‌ی شهروندان فارغ از جنسیّت، ملّت و نژاد برابر آفریده شده‌اند و دارای حقوقی برابرند.

۵.آزادی عقیده:

آزادی عقیده در اسلام به استناد آیه‌ی ٢۵۶ سوره‌ی بقره: «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ؛ در کار دین اکراه روا نیست، چرا که راه از بیراهه به روشنی آشکار شده است. » و همچنین آیه‌ی ١٢۵ سوره‌ی نحل: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ به راه پروردگارت با حکمت و پند[های‌] پسندیده فراخوان، و با آنان به شیوه‌ای که بهتر است مجادله [و مقابله‌] کن، چرا که پروردگارت داناتر است که چه کسانی از راه او به در افتاده‌اند و هم او به رهیافتگان داناتر است‌.» یکی از مهم‌ترین پایه‌های آزادی و حقوق اساسی شهروندان در نظام اسلامی بنیان گذاری نمود. آیه‌ی ٢١سوره‌ی غاشیه: «فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ ﴿٢١﴾ لَّسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرٍ؛ پس اندرز ده که همانا تو اندرزگویی‌ (۲۱) [و] بر آنان مسلط [و حکمفرما] نیستی‌» همچنین در آیه‌ی ١٠٨ یونس آزادی عقیده مورد پذیرش اسلام قرار گرفته است.

۶.آزادی بیان:

قرآن کریم بنا به آیه‌ی «الرَّحْمَـنُ ﴿١﴾ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ﴿٢﴾ خَلَقَ الْإِنسَانَ ﴿٣﴾ عَلَّمَهُ الْبَیَانَ؛ خداوند رحمان‌ (۱) قرآن را آموزش داد (۲) انسان را آفرید (۳)به او زبان آموخت‌». و همچنین آیه‌ی شریفه‌ی ١٨ سوره‌ی زمر: « فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴿١٧﴾ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَـئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّـهُ ۖ وَأُولَـئِکَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ .مژده بده به بندگانم، آن کسانی که به همه سخنان گوش فرا می‌دهند، و از نیکوترین و زیباترین آنها پیروی می‌کنند. آنان کسانیند که خدا هدایت‌شان بخشیده است و ایشان واقعاً خردمندند.» در تکمیل آزادی عقیده و اندیشه آزادی بیان را نیز محترم شمرده و آن را از حقوق شهروندان دانسته است و این حقّ را از نعمت‌های دانسته که خداوند در فطرت و طبیعت انسان‌ها قرار داده است.

٧.حقّ نظارت عمومی:

اسلام حقّ نظارت عمومی شهروندان بر همدیگر و بر زمامداران را از حقوق آنان مورد شناسایی قرار داده است امر به معروف و نهی از منکر تجلّی بارز این حقّ است. بنا به آیه‌ی مبارکه‌ی ١٠۴ سوره‌ی آل عمران: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُولَـئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و باید از میان شما گروهی باشند دعوتگر به خیر که به نیکی فرمان دهند و از ناشایستی بازدارند و اینان رستگارانند. » حقّ نظارت همگانی ضامن سلامت اداری و جلوگیری فساد در جامعه است.

٨. حقّ مالکیت و اشتغال:

از دیگر حقوق شهروندان که اسلام برای شهروندان شناسایی کرده است به استناد آیه‌ی شریفه‌ی ٩ سوره‌ی اعراف: «وَلَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ؛ ما تسلّط و مالکیت بر زمین را برای شما قرار دادیم و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم.» حقّ مالکیت و اشتغال است.

٩.حقّ تأمین عدالت:

حقّ تأمین عدالت از دیگر حقوق شهروندی است که قرآن کریم در آیه‌ی شریفه‌ی ۸ سوره‌ی مائده: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّـهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ؛ مؤمنان! همواره [در همه‌ی امور] برای خدا قیام کنید و بر اساس عدالت گواهی دهید.» و آیه‌ی ۲۵ سوره‌ی الحدید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ؛ همانا ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنان کتاب و میزانِ [سنجشِ حقّ از باطل] نازل کردیم تا مردم [در همه‌ی امورشان] به عدالت برخیزند. » برای شهروندان دانسته است.

١٠.حقّ مشارکت در تصمیم‌گیری:

قرآن کریم در آیه‌ی ١۵٩ سوره‌ی آل عمران می‌فرماید: «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ؛ و در کارها با آنان مشورت کن!» و آیه‌ی ٣٨ سوره‌ی شوری: «وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ؛ و کارشان به شیوه‌ی رایزنی و بر پایه‌ی مشورت با یکدیگر است. » حقّ مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیریهای دولتی و عمومی را شناسایی و بر آن تأکید کرده است.