خصوصیات نفس لوامه و شیوه تزکیه آن

نویسنده:دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست

نفس لوّامه نفسی است که بر یک وضعیت یکسانی ثابت نمیماند و آن دارای تغییر و تبدّل زیادی است و به یاد می آورد و از یاد میبرد، قبول می کند و معارضه مینماید، دوست می دارد و بغض می ورزد ، خوشایند و فرمان بردار و پرهیزگار می گردد «یعنی در آن نیروی خیر وشر و رایحه های ایمان و وسوسه های شیطان وجود دارد.»و گفته شده که آن نفس انسان مؤمن است: می بینی انسان مؤمن را که دائماً خودش را سرزنش می کند: منظور از صحبت کردنم چیست؟ و هدف از علمم چیست؟ معنی نفس لوّامه: خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم  به نوع دیگری از انواع نفس ها اشاره کرده و آن نفس لوّامه است و میفرماید:« لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهِ** وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ» به روز قیامت سوگند !* و به نفس سرزنشگر سوگند ! ( که پس از مرگ زنده می گردید و رستاخیز حق است ) .{قیامه :۲/۱} خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:« فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ» پس خود را با غم و غصّه آنان (کسانی که عملبد خود را توسط شیطان زینت میبینند)هلاک مکن{فاطر/۸}

معنی نفس لوّامه:

خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم  به نوع دیگری از انواع نفس ها اشاره کرده و آن نفس لوّامه است و میفرماید:« لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهِ** وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ» به روز قیامت سوگند !* و به نفس سرزنشگر سوگند ! ( که پس از مرگ زنده می گردید و رستاخیز حق است ) .{قیامه :۲/۱}

خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:« فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ»

پس خود را با غم و غصّه آنان (کسانی که عملبد خود را توسط شیطان زینت میبینند)هلاک مکن{فاطر/۸}

« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ»

ترجمه :پس نفس ( سرکش ) او تدریجاً کشتن برادرش (هابیل)را در نظرش آراست و او را مصمم به کشتن کرد ، و ( عاقبت به ندای وجدان گوش فرا نداد و ) او را کشت ! و از زیانکاران شد ( و هم ایمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .{مائده:۳۰}

« فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم»

(وشیطان هنگامی که محاسبه به پایان رسیدگفت) پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سرزنش بکنید.{ابراهیم /۲۲}

و در معنی نفس لوّامه اقوال زیادی وارد شدهاست که از جمله آنها عبارتند از:[۱]

نفس لوّامه نفسی است که بر یک وضعیت یکسانی ثابت نمیماند و آن دارای تغییر و تبدّل زیادی است و به یاد می آورد و از یاد میبرد، قبول می کند و معارضه مینماید، دوست می دارد و بغض می ورزد ، خوشایند و فرمان بردار و پرهیزگار می گردد «یعنی در آن نیروی خیر وشر و رایحه های ایمان و وسوسه های شیطان وجود دارد.»

و گفته شده که آن نفس انسان مؤمن است: می بینی انسان مؤمن را که دائماً خودش را سرزنش می کند: منظور از صحبت کردنم چیست؟ و هدف از علمم چیست؟ و این نسبت به آن اولی تر است ، یعنی این گفته و این کار بهتر از آن کار است و … و ما مشاهده می کنیم که چنین گفتارهایی یکدیگر را تکمیل می کنند، خداوند – عزّ و جلّ – در ذات نفس بشری دو نیرو آفریده است: نیروی خیر و نیروی شر.

« فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»

ترجمه :سپس بدو گناه و تقوا را الهام کرده است ( و چاه و راه و حسن و قبح را توسّط عقل و وحی به او نشان داده است ) .{شمی/۱۰}

« وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ»

ترجمه :و راه خیر و شرّ را بدو ننموده ایم ؟(بلد/۱۰)

و راه را برای تزکیه نفس آشکار کرده است و اگر غیر از آن عمل شود انسان در انجام آن در انحطاط ونابودی قرار می گیرد پس خداوند – عزّ و جلّ –میفرماید:

« قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا»

ترجمه 🙁 قسم به همه اینها ! ) کسی رستگار و کامیاب می گردد که نفس خویشتن را ( با انجام طاعات و عبادات ، و ترک معاصی و منهیّات ) پاکیزه دارد و بپیراید ( و آن را با هویدا ساختن هویّت انسانی رشد دهد و بالا برد ) .{شمس/۹}

« وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»{شمس/۱۰}

ترجمه :(و آن را با هویدا ساختن هویت انسانی رشد دهد و بالا برد ) و کسی ناامید و ناکام می گردد که نفس خویشتن ( و فضائل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت ) پنهان بدارد و بپوشاند ، و ( به معاصی ) بیالاید .

و ملاحظه می شود هنگامی که انسان مؤمن خطا می کند و در انجام کارهای نیک کوتاهی می ورزد و کانون شریعت خداوند – عزّ و جلّ – و راه و مسیر رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –  منحرف می شود نفسش او را مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و سپس بعد از آن، او را مورد سرزنش شدید قرار میدهد و آن را ادامه می دهد تا اینکه او به راه راست برگردد.

و امام ابن القیم ( رحمه الله) می گوید که نفس لوّامه دو نوع است :

نفس لوّامه ملامت کننده: که آن فس ظالم جاهلی است که خداوند – عزّ و جلّ – آن را سرزنش مینماید.

نفس لوّامه غیر ملامت کننده:که آن نفسی است که هیچ موقع صاحبش را بر گناهانش ملامت و سرزنش نمی کند.

خصوصیات نفس لوّامه:

همانطور که بیان شد برای ما معلوم و مشخص گردید که مهم ترین خصوصیات نفس لوّامه این است که قابل تغییر و تبدّل استو نیروی خیر وشر در آن با یکدیگر مسابقه میدهند و نیز صاحب خود را همیشه مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و انسان را از خداوند – عزّ و جلّ –بیمناک می سازد و دانشمندان این خصوصیت را به طوری که در ذیل خواهد آمد بطور مفصّل بیان نموده اند:

نفس لوّامه نفسی است که در درون انسان نیروی ایمان و خیر را بر نیروی شرّ و بدی غالب می سازد، و چنین نفسی یافت نمی شود مگر در نزد مؤمن که نفس او دائماً او را در کوتاهی در طاعات و عبادات و انجام معاصی مورد سرزنش قرار می دهد، بطور مثال زمانی که قابیل ، برادرش را کشت، و برای او مشخص شد که عمل او اشتباه بود بعد از آن اظهار پشیمانی کرد و قرآن این واقعه را به تصویر می کشد و  خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:

« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ ** فَبَعَثَ اللّهُ غُرَاباً یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْءهَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْءهَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ»

ترجمه :پس نفس ( سرکش ) او تدریجاً کشتن برادرش را در نظرش آراست و او را مصمم به کشتن کرد ، و ( عاقبت به ندای وجدان گوش فرا نداد و ) او را کشت ! و از زیانکاران شد ( و هم ایمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .** ( بعد از کشتن ، نمی دانست جسد او را چه کار کند ) پس خداوند زاغی را فرستاد ( که زاغ دیگری را کشته بود ) تا زمین را بکاود و بدو نشان دهد چگونه جسد برادرش را دفن کند . ( هنگامی که دید که آن زاغ چگونه زاغِ مرده را در گودالی که کند پنهان کرد ) گفت : وای بر من ! آیا من نمی توانم مثل این کلاغ باشم و جسد برادرم را دفن کنم ؟ ! پس ( سرانجام از ترس رسوائی و بر اثر فشار وجدان ، از کرده خود پشیمان شد و ) از زمره افراد پشیمان گردید .{مائده/۳۰/۳۱}

نفسی که مراقب صاحبش است قبل از این که شروع به کار کند از او سوال می کند که آیا این عمل با قانون شریعت خداوندموافق است یا نه؟ پس زمانی که عمل صالح و صحیح باشد و خالصانه بخاطر خدا باشد، اقدام به انجام آن کار می کند و او را به انجام آن کار تشویق می کند و اگر خلاف این باشد آن را ترک می کند و خداوند آن را در قرآن کریم تعبیر کرده و می فرماید:

« بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ»

ترجمه :اصلاً انسان خودش از وضع خود آگاه است ( و وجودش شاهد و دلیل بر خویشتن است ) .{قیامه/۱۴}

 و در تفسیر این آیه آمده است که یعنی ، بلکه انسان شاهد و گواه بر نفس و زشتی عمل و بدکرداری و گناه خویش است و احتیاج به شاهد دیگری ندارد، و «تاء» در بصیره برای مبالغه است.

و ابن عباس  ( رضی الله عنه) می فرماید:

انسان به تنهایی شاهد نفس خویش است زیرا گوش و چشم و دو پا و اعضایش بر او شهادت می دهند ، همانطور که خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:

« وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ»

و بدانید که خداوند آنچه را در دل دارید می داند ، پس از ( مخالفت فرمان ) او خویشتن را برحذر دارید{بقره/۲۳۵}

 و هم چنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:«وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ رَّقِیباً»

خداوند ناظر و مراقب بر هر چیزی است .{بقره/۲۳۵}

و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –  به مردی سفارش کرد که نفسش را مراقبت کند یعنی قبل از عمل کردن و قبل از این که اهتمام به عملی ورزد فکر کند پس فرمودند:

«اِذَا أَرَدتَ أَمراً فَتَدَبَّر عَاقِبَتَهُ،فَإن کَانَ رُشداً فَأَمضِهِ ،وَ اِن کَانَ غَیّاً فَانتَهِ عَنهُ»{رواه عباده بن الصامت}

(زمانی که خواستی کاری را انجام دهی به عاقبت آن بیندیش ، اگر آن کار صحیح بود پس آن را انجام بده و اگر آن کار ضلالت و نادرست بود از آن دوری کن)

نوع لوّامه نفسی است که همیشه صاحبش را به خاطر خیر و شر محاسبه می کند و به او می گوید:

o        هدف و خواسته ات از این کار چه بود؟

o        چرا این کار را انجام دادی؟

o        این کار از آن کار بهتر و اولی تر بود.

صاحب نفس لوّامه پایان هر روزی با نفس خویش برای محاسبه و بازخواست خلوت می کند ،اگر گناه یا نقص و یا کوتاهی در اعمال خویش دید، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و با خداوند بر توبه و آمرزش و جبران کاستی ها و کوتاهی ها پیمان می بندد، و اگر در اعمال خویش گناه یا سرکشی مشاهده نمود طلب آمرزش و پشیمانی می کند و توبه می کند و باز می گردد و دلیل این نوع محاسبه فرمخودۀ خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم است که می فرماید:

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ** وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»

ترجمه :ای مؤمنان ! از خدا بترسید و هر کسی باید بنگرد که چه چیزی را برای فردا ( ی قیامت خود ) پیشاپیش فرستاده است . از خدا بترسید ، خدا آگاه از هر آن چیزی است که می کنید .** و همسان کسانی نباشید که خدا را از یاد بردند ، و خدا هم خودشان را از یاد خودشان برد ! آنان بیرون روندگان ( از حدود شرائع الهی ) و خارج شوندگان ( از دائره ایمان ) هستند .{حشر/۱۹/۱۸}

و همچنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»

ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا برگردید ( و از مخالفتهائی که در برابر فرمان خدا داشته اید توبه کنید ) تا رستگار شوید .{نور/۳۱}

رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –   می فرماید:« إِنِّی لَأَتُوبُ  اِلَی اللهِ وَأَستَغفِرُهُ فِی الْیَوْمِ إِلَیْهِ مِائَهَ مَرَّهٍ» {رواه مسلم}

« من هر روز صد مرتبه  از خدا توبه می کنم و از او طلب آمرزش می نمایم.»

حضرت عمر بن خطاب ( رضی الله عنه) می فرماید:« حَاسِبُوا أَنفُسَکُم قَبلَ أَن تُحَاسَبُوا ، وَزِنُوا أَعمَا لَکُم قَبلَ أَن تُوزَنَ عَلَیکُم وَ تَهَیَّئُوا لِلعَرضِ الأکبَرِ »

( خود را حسابرسی نمایید قبل از این که مورد محاسبه قرار بگیرید،اعمال خود را مورد سنجش قرار دهید، قبل از این که اعمال شما در قیامت موازنه شود و خود را برای روز قیامت آماده کنید.) و حضرت عمر ( رضی الله عنه)

 زمانی که شب فرا می رسید، با شلاق دو پای خود را می زد و به خود می گفت: امروز چه کاری انجام دادی؟ وای بر تو ای مادر عمر! که او را به دنیا آوردی.

از خصوصیات نفس لوّامه این است که برای انسان طلب آمرزش ، پشیمانی و بازگشت به حق و حقیقت می کند و صاحب خویش را به هدایت دعوت می نماید، زمانی که انسان مؤمن از ارزیابی نفس خویش فارغ شد اگر در فرائض و واجبات خویش نقصانی را مشاهده کرد، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و فوراً سعی در جبران آنها از طریق انجام دادن زیادی نوافل می کند،و اگر در نوافل کوتاهی مشاهده کرد در عوض آنها طاعات خویش را افزایش می دهد،و اما زمانی که او در اعمال خویش ارتکاب به گناه یا نافرمانی یافت،از خداوند – عزّ و جلّ – طلب آمرزش می کند و پشیمان می شود و به سوی او بر می گردد و عمل خیر انجام می دهد، و از هر عمل صالحی که اصلاح عمل فساد او را می کند تمسک می جوید . و در این حال به یاد می آورد فرمودۀ الله تبار ک و تعالی را :« إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً»

مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد ، که خداوند ( گناهان چنین کسانی را می بخشد و ) بدیها و گناهان ( گذشته ) ایشان را به خوبیها و نیکیها تبدیل می کند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است ( و نه تنها که سیّئات را می بخشد ، بلکه آنها را تبدیل به حسنات می نماید ) .{فرقان/۷۰}

رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –  می فرماید:« اتَّقِ اللَّهِ حَیْثُمَا کُنْتَ وَأَتْبِعْ السَّیِّئَهَ الْحَسَنَهَ تَمْحُهَا وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ» {رواه ترمذی/ حدیث حسن}

( از خدا بترس هر جا که باشی، و به دنبال هر بدی، خوبی کن زیرا آن را محو و پاک می کند. و با مردم با اخلاق خوب و نیک رفتار کن.)

ارزیابی نفس لوّامه:

در صاحب نفس لوّامه رایحه های خیر و اعمال پسندیده نهفته است که گاهی اوقات به بعضی از بیماری های دل مبتلا می شود که مداوای آنها به طور مستمر احتیاج به برنامه هایی از قبیل افزایش اعمال خیر و نکو و نابود کردن کشمکش ها و ستیزه جویی با شر است ، و تحقّق و انجام این قبیل امور با انجام ذیل امکان پذیر می گردد:

افزایش ذکر الله – سبحانه و تعالی – :ذکر الله باید در هر وقت و زمانی و به هر وسیله و راه ممکنی انجام گیرد و خداوند – عزّ و جلّ – ما را به انجام این کار امر می کند و می فرماید:« فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُواْ لِی وَلاَ تَکْفُرُونِ»

پس مرا یاد کنید ( با طاعت و عبادت و دوری از معاصی ، به دل و زبان و قلم و قدم ، و سیر در آفاق و انفس ، جهت کشف عظمت و قدرت من ) تا من نیز شما را یاد کنم ( با اعطاء ثواب و گشایش ابواب سعادت و خیرات و ادامه پیروزی و قدرت و نعمت ) و از من سپاسگزاری کنید ( و با گفتار و کردار ، شکرگزار انعام و احسان من باشید ) و از من ناسپاسی مکنید ( و نعمتهای مرا نادیده مگیرید ) .{بقره/۱۵۲}

و نیز خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً** وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلاً»

ترجمه :ای مؤمنان ! بسیار خدای را یاد کنید ( و هرگز او را فراموش ننمائید ) .* و بامدادان و شامگاهان ( و در همه وقت و آن ) به تسبیح و تقدیس او بپردازید .{احزاب/۴۱/۴۲}

و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –  می فرماید:

« مَثَلُ الَّذِی یَذْکُرُ رَبَّهُ وَالَّذِی لَا یَذْکُرُ رَبَّهُ مَثَلُ الْحَیِّ وَالْمَیِّتِ» {رواه مسلم و بخاری}

( مثل کسی که ذکر پروردگار را می کند ، با کسی که ذکر پروردگارش را نمی کند مانند زنده و مرده است.)