مقدمه ای بر بحث اعجاز علمی قرآن

 سید یحیی فخرالدینی

سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (سوره فصلت آیه ۵۳) خداوند در آیات متعددی در قرآن به این مسئله اشاره دارد که «انسان می تواند در وجود خویش و نیز در محیط زندگی اش (که شامل تمام کائنات است) نشانه هایی بر وجود خداوند و حقانیت اسلام بیابد».از سوی دیگر مسلمانان قرآن را کتاب آسمانی خویش و معجزه نازل شده از جانب پروردگار می دانند «تَنْزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ» (سوره احقاف آیه ۲) و اعتقاد دارند که بنابر نص قرآن، این کتاب تا ابد از هرگونه تحریفی در امان بوده «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» (سوره حجر آیه ۹) و نیز هیچ کس نمی تواند حتی یک سوره مانند قرآن بیاورد «وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ» (سوره بقره آیات ۲۴-۲۳) چرا که به ادعای قرآن، این کتاب چون از جانب خدا نازل شده حتی از کوچک ترین اشتباهات هم مصون است «أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا» (سوره نساء آیه ۸۲)

بر همین اساس، به گغته تمامی مسلمانان، قرآن از زمان نزول آن تا به امروز (که حدود ۱۴ قرن از آن می گذرد) به عنوان منبع و مرجع اصلی، اولیه و اساسی لایتغیر زندگی آنان بوده و هست (این که آیا واقع امر چنین است یا نه  بحث دیگری است) از این رو است که آن را عامل اصلی حفظ دین و تربیت بزرگان اسلام و نیز موجب تشرف دیگر انسان ها به این دین می دانند.
قرآنی که از بیابان های خشک و سوزان عربستان و از میان اعراب جاهلی  و دور از تمدن آن، بزرگ ترین حرکت اصلاحی تاریخ بشر در تمام جوانب (مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و…) را ایجاد و رهبری نمود. کتابی که تا به امروز هم موجب ایجاد مباحثات، انقلاب ها و ترقیات فراوانی شده و هنوز هم کسی نتوانسته با برهانی قاطع آن را محوم کرده یا به عقب براند، همچنین کسی نتوانسته مبارزه طلبی قرآن مبنی بر «آوردن حتی یک سوره مانند آن» را به خوبی پاسخ دهد.
این مسئله – یعنی ادعای ناتوانی بشر در آوردن حتی یک سوره مانند قرآن-  در اصطلاح مسلمانان به تحدی (مبارزه طلبی) معروف است. البته منظور از تحدی قرآن، ردیف کردن چند کلمه پشت سر هم برای ساختن یک آیه و سپس ردیف کردن چند آیه پشت سر هم برای یک سوره  نیست، بلکه شامل کل ابعاد اعجازی قرآن می شود. این مطلب هم که ابعاد اعجازی قرآن شامل چه مواردی است و پرداختن به تک تک آن ها خود بحث مفصلی می طلبد، اما برای نمونه می توان به اعجاز بلاغی  اشاره نمود، چرا که می توان گفت بلاغت قرآن یکی از مهم ترین  جنبه های مورد توجه قرآن پژوهان و اسلام پژوهان و سایرین می باشد چون بنابر گفته های تمامی پژوهشگران منصف علم بلاغت عربی، شکی  نیست که حتی کلام و اشعار بزرگ ترین خطبا و شعرای تاریخ عرب هم چون امرؤالقیس هرگز از نظر بلاغی به پای حتی یکی از سوره های قرآن نمی رسد.
اما یکی از جنبه های دیگر اعجازی قرآن که در چند دهه اخیر توجه عده نسبتا فراوانی از مسلمانان و غیر مسلمانان را به خود جلب نموده اعجاز علمی قرآن است؛ مبحثی که می توان گفت که سابقه چندانی در تاریخ پس از اسلام ندارد و زاده همین عصر تکنولوژی است.
منظور از اعجاز علمی قرآن، وجود آیاتی در قرآن است که اشاره به برخی حقایق علمی ثابت شده در سال ها پس از نزول قرآن دارد؛ حقایق علمی ای که کشف آن ها در زمان و مکان نزول قرآن توسط یک شخص بیسواد همانند محمد (صلی الله علیه وسلم) محال و غیر ممکن است.
البته این مسئله در مرحله اول تنها یک ادعاست و باید صحت و سقم آن مورد بررسی قرار گیرد، به همین دلیل در مقابل این ادعا مواضع گوناگونی از جانب مسلمانان و غیر مسلمانان اتخاذ شده است.
عده ای چنین ادعایی – یعنی وجود آیاتی مبنی بر حقایق علمی- توسط طرفدارانش را مطلقا رد نموده و این ادعاها را تنها توجیهات و تأویل هایی غیر واقعی از قرآن جهت فریب و جذب دیگران می دانند؛ عده ای دیگر نیز هستند که می گویند چون قرآن منبع اخذ علوم تجربی و تحقیقاتی نیست پس نباید این دو را به یک دیگر ربط داد و از آن جا که قرآن از جانب خداوندی است که عالم مطلق حقایق گذشته، حال و آینده است و در مقابل، علم بشری مطلق نبوده بلکه احتمال خطا و یا نارسایی در آن وجود دارد و نیز هنوز به بسیاری از حقایق علمی موجود در جهان پی نبرده، لذا مقایسه و مطابقت این دو صحیح نمی باشد.
طرفدران این ادعا را نیز می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود: عده ای که در این مسئله راه افراط را پیش گرفته اند و می خواهند به هر نوع که شده اکثر آیات قران را – بدون دلایل معتبر و قاطع- حاوی این حقایق علمی جلوه دهند (حال آن که نمی دانند چنین کاری نه تنها به جذابیت قرآن کمک نمی کند بلکه حتی می تواند با اثبات مردود بودن ادعاشان موجب تخریب چهره واقعی قرآن و دروغ انگاشتن آن شود.)
دسته دیگر راه تعادل و تعقل را برگزیده اند و معتقدند در این مسیر تا دلایلی قاطع و یقینی بر مطابقت آیات با حقایق علمی معتبر و ثابت شده از سه جنبه: «1- معنی دقیق کلمات آیه مورد نظر ۲- انطباق با یکی از حقایق علمی ۳- صحت کامل خبر علمی بیان شده» در دست نباشد نباید چنین ادعایی را در مورد یک  یا چند آیه مورد نظر مطرح نمود؛ یکی از علمای معاصر می گویند: «تا هنگامی که در مورد معنی و مقصود دقیق یک کلمه قرآنی که می تواند چند معنی داشته باشد مطمئن نباشیم نمی توانیم ادعای چنین تطبیقی داشته باشیم مثلا در آیه ۴ سوره قیامه که عده ای می گویند خبر از تفاوت اثر انگشت تمامی انسان ها با یک دیگر می دهد. در مورد کلمه «بنان» در میان علما اختلاف وجود دارد که آیا به معنی سر انگشت می آید یا تمام انگشت؛ پس نباید پیش از اطمینان از این که بنان معنی سرانگشت (یا همان اثر انگشت) می دهد ادعا کنیم که آیه خبر از حقیقتی علمی داده است.
البته همگی مسلمانان بر این مسئله اتفاق نظر دارند که قرآن یک کتاب مرجع علمی به این معنی که هدف اصلی از نزول قرآن تبدیل شدن به مصدر و مرجع تحقیقات و سایر مسایل علمی باشد نیست، بلکه این کتاب برنامه جامع و فراگیر و کلی حیات انسان است و اگر هم در خلال آیاتش به برخی مسایل علمی اشاره نموده به خاطر نشان دادن حقانیت آن و ذکر نشانه هایی از قدرت پروردگار است.
با وجود تمامی این نظرات مخالف و موافق، شواهدی وجود دارد که قبول این ادعا را ناگزیر می سازد، برای مثال می توان به داستان مسلمان شدن افراد علمی شاخص جهان همچون پروفسور کیت مور پدر علم جنین شناسی نوین جهان و پروفسور موریس بوکایل جراح سرشناس فرانسوی اشاره نمود