نویسنده: دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست
نفس مطمئنّه نفسی است که صاحب آن احساس کمک و امنیّت از طرف خداوندمیکند و نفس او در نزد خداوند – تبارک و تعالی – آرام است و با ذکر خدا مطمئن می شود وبه سوی او باز می گردد و مشتاق لقاء و قرب او است ، نفسی است، شکسته و خوار در نزد خداوند – عزّ و جلّ – زاهد و پرهیزگار در زندگی فانی دنیا، وملائکه به صاحب نفس های مطمئنّه در موقع مرگ می گویند: « یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ** ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهً مَّرْضِیَّهً** فَادْخُلِی فِی عِبَادِی** وَادْخُلِی جَنَّتِی» ترجمه : ای انسانِ آسوده خاطر ( که در پرتو یاد خدا و پرستش الله ، آرامش به هم رسانده ای و هم اینک با کوله باری از اندوخته طاعات و عبادات ، در اینجا آرمیده ای ) !** به سوی پروردگارت بازگرد ، در حالی که تو ( از کرده خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان ) خوشنودی ، و ( خدا هم ) از تو خوشنود ( است ) .** به میان بندگانم درآی ( و همراه شایستگان و از زمره بایستگان شو ) .** و به بهشت من داخل شو ( و خوش باش ! ) .{فجر/۳۰/۲۷}
و در تفسیر این آیه آمده است که ( ای نفس به نزد خداوند – عزّ و جلّ – و به سوی ثواب الهی و رحمت او برگرد و خداوند از او راضی می گرداند و به این نفس در موقع نزدیک شدن مرگ و در روز قیامت مژده داده می شود که او از زمرۀ بندگان بندگان صالح خداست و به زودی داخل بهشت می گردد درست مانند بشارت ملائکه به انسان مؤمن در واقع نزدیک شدن مرگ و برانگیخته شدن از قبر.)(تفسیر ابن کثیر، ج ۱،ص۵۱۱)
وابن عباس ( رضی الله عنه) در بیان معنی نفس مطمئنّه می فرماید:( مطمئنّه یعنی تصدیق شده) و حضرت قتاده ( رحمه الله) می فرماید:(همانا مؤمن کسی است که نفسش به آنچه خداوند وعده داده است مطمئن است و صاحب این نفس در زمینۀ معرفت و شناخت اسماء خداوند به طور کامل از آن چه که بعد از مرگ و از این وقایع برزخ و نیز آن چه که بعد از آن هول و ترس قیامت وجود دارد، مانند این که آنها را با چشم مشاهده می کند آشناست و نیز نسبت به قضا و قدر خداوند مطمئن است و تسلیم آن می شود و به آن راضی می گردد و هیچ گونه داد و فریاد و شِکوه ای نمی کند و در ایمانش دچار شک و تردید و اضطراب نمی گردد و بر آنچه که از دست می دهد نومید نمی گردد و نیز نسبت به آنچه که به او می رسد شاد و مسرور نمی شود چرا که مصیبت وارده قبل از این که به او برسد برای او مقدّر شده) ( دقائق الأخبار فی رقاءق الأخبار ،ص۶۰)
و نفس مطمئنّه نفسی است بیدار که این بیداری باعث می شود انسان عیوب و آفتهای اعمال خویش را مشاهده کند و از جنایات و گناهانش دست بردارد و نیز او را بر بسیاری از از حقوق و واجبات ترغیب می نماید و نفسش را فروتن می ساد و باعث فروتن شدن انسان می گردد و او را متواضع می گرداند و او را در ببرابر خداوند از میان مشاهدۀ نعمتهایش و آشکار شدن و دیدن خطاها و عیب های خویش شرمنده و خجل می گرداند ودر برابر او کرنش کرده و سر خم می کند و نیز هم چنین به ارزش زمان و اهمیتش پی میبرد که آن سرمایۀ خوشبختی او است پس نسبت به آنچه که او را به پروردگارش نزدیک نمی کند، بیزار می شود و دور می کند.
همانا در نابود کردن آن، زیان و حسرت و در رشد و کمال آن سود و سعادت است، و این اثر و نتیجۀ بیداری اوست این اولین منزل از منازل نفس مطمئنّه است که سیر و تکامل به سوی خدا و روز قیامت از آن نشأت می گیرد.
بعضی از ویژگیهای نفس مطمئنّه:
از جمله خصوصیات نفس مطمئنّه این است که آن نفس بیدار کننده و پاک کننده ی گناهان و لغزش ها در نزد خداوند است که ما را نسبت به ذکر خداوند – تبارک و تعالی – ،و کثرت توبه و طلب آمرزش و بازگشت به سوی او مطمئن می سازد و نیز ما را مشتاق به لقاء و قرب خداوند – عزّ و جلّ – می سازد و ملائکه، رضایت خداوند را به او مژده می دهند، دانشمندان و علمای صالح ویژگیهای نفس مطمئنّه را به شکل زیر بیان کرده اند:
رضایت و خشنودی به قضا و قدر خداوند – عزّ و جلّ –:
خداوند – عزّ و جلّ – انسانها ی صالح را چنین توصیف می نماید:
« الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَهُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّهَ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»
ترجمه :
( پرهیزگاران ، ) همانهائی که ( به هنگام مرگ ) فرشتگان ( قبض ارواح ) جانشان را می گیرند در حالی که پاکیزه ( از کفر و معاصی ) و شادان ( از رویاروئی سرافرازانه خود با پروردگار ) هستند . ( فرشتگان بدیشان ) می گویند : درودتان باد ! ( در امان خدائید و از امروز به ناراحتی و بلائی دچار نمی آئید . و ) به خاطر کارهائی که می کرده اید به بهشت درآئید .{نحل/۳۲}
وهمانا رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در دعا می فرمودند:
«اَلّهُمَّ أَسْأَلُکَ الرِّضَاءَ بَعْدَ الْقَضَاءِ» { رواه النسایی والحاکم}
( پروردگارا ! رضای تو را بعد از قضاءت میطلبم)
و در حدیث شریفی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« لَذَاقَ طَعمُ اِلاِیمَانِ مَن رَضِیَ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً»
( کسی طعم ایمان را می چشد که الله رابه عنوان پروردگار و اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم – را به عنوان رسول خدا قبول داشته باشد و به آن راضی و خشنود باشد.)
و کسیکه در موقع شنیدن ندای أذان بگوید:
« رَضِیتُ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً غُفِرَت لَهُ ذُنُوبَهُ» {روه مسلم}
( من الله را به عنوان پروردگارو اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم – را به عنهوان فرستادۀ خدا قبول دارم و به آنها راضی و خشنود هستم ، گناهانش بخشیده می شود.)
و رضا به قضای خداوند نشانۀ محبوبیت کامل و نیز از صفات صالحان است ، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« رَّضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»
خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خوشنودند ! این ( همه نعمت و خوشی ) از آنِ کسی خواهد بود که از پروردگار خویش بهراسد .{البینه/۸}
و کسی که قلبش را از رضا و خشنودی الهی پُر کند، نفسش از ناراحتی و غمگینی و گرفتاری و اندوه رهایی می یابد و نفس خود را برای غلبۀ هوی و هوس شیطان رها نمی کند، و رضا و خشنودی با یقین ، آرامش و امنیّت را برای انسان مسلمان به ارمغان دارد و در این زمینه دعایی در حدیث وارد شده :
« اَلّهُمَّ اِنِّی أَسْأَلُکَ نَفساً بِکَ مُطمَئِنّهً وَ تُؤمِنُ بِلِقَائِکَ ، وَ تَرضی بِقَضَائِکَ وَ تَقنَعُ بِعَطَائِکَ »
(پروردگارا! من از تو نفسی را می طلبم که به تو اطمینان داشته باشد و به لقاء تو ایمان و به قضای تو راضی و خشنود و به عطای تو قانع باشد.)
فروتنی و ترس از خداوند – عزّ و جلّ –:
انسان مسلمان عابد، همیشه از مرتکب شدن به معاصی ومحرّمات در خوف و ترس شدیدی به سر می برد و این دلیلی بر صحّت ایمان اوست، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ»
پس ( از آنجا که شما به خدا ایمان دارید ، بیباک و دلیر باشید و ) از آنان مترسید و از من بترسید اگر مؤمنان ( راستین ) هستید .{ آل عمران/۱۷۵}
و نیز خداوندبندگان مؤمن اش را چنین توصیف می نماید:
« إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَهِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ»
ترجمه :
کسانی که از خوف خدا در هراس هستند .{ مؤمنون/۵۷}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« إِنِّی لَأَعْلَمُکُمْ بِاللَّهِ وَأَشَدُّکُمْ لَهُ خَشْیَهً»{ رواه البخاری}
( من آگاه ترین شما نسبت به خدا هستم و نیزبیمناکترین شما نسبت به اومی باشم)
و هر مقدار که خوف و هراس از خدا بیشتر شود مکان و منزلت بنده نزد پروردگارش بالا می رود و معنی این حدیث شریف بیانگر و مؤکّد این مطلب است:
« مَنْ خَافَ أَدْلَجَ وَمَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمَنْزِلَ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ غَالِیَهٌ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ هِیَ الْجَنَّهُ»{رواه الترمذی}
( هر کسی که از دشمنش بترسد در شب سفر می کند و به سرزمین خود می رسد پس استراحت می کند و ایمن می یابد و مطمئن می شود وبه همین ترتیب هر کس از پروردگارش بترسد و از عذابش نیز ترس داشته باشد به انجام کار خیر می پردازد پس به رضایت الله می رسد و داخل بهشت می شود این است نهایت کالای با ارزش و منزل نام برده)
امیدواری به رحمت خداوند – عزّ و جلّ –:
خداوند ، بندگان صالحش را به داشتن خصلت و خوی امیدواری توصیف می نماید و میفرماید:
« أُوْلَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»
آنان رحمت خدا را چشم می دارند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است .{بقره/۲۱۸}
و از جمله دعاهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – است که میفرماید:
« اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَأَعُوذُ بِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَأَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِکَ»{رواه/احمد و ترمذی}
(پروردگارا!من از غضب تو به رضای تو، و از عذاب تو به عفو تو، و از عذاب تو به تو پناه می برم ، حمد و ثنا بر تو حدّی ندارد حمد و ثنا به گونه ای است که خودت خویش را توصیف کرده ای) امیدواری به رحمت خداوند به نفس بشری ثابت می کند که به حقیقت ، نفس انسان احتیاج دائمی به خداوند – عزّ و جلّ – دارد، و امکان ندارد که نفس انسان از رحمت و کرم و فضل و توفیق خدا بی نیاز شود.
کوتاهی و سهل انگاری در امید به خدا جایز است ،و نیز مداومت کردن بر گناه و نافرمانی به امید رحمت خداوند مذموم و نکوهیده است، پس رجآء و اُمید صحیح و پسندیده آن است که امیدواری و رجآء به رحمت خداوند همراه عمل صالح برای خدا باشد، که این مصداقی از فرمودۀ خداوند – عزّ و جلّ – است که میفرماید:
« فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»
پس هرکس که خواهان دیدار خدای خویش است ، باید که کار شایسته کند ، و در پرستش پروردگارش کسی را شریک نسازد .{کهف/۱۱۰}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – این مطلب را تأکید کرده و میفرماید:
« لَیسَ الإیمَانُ بِالتَّمَنَّی وَ لکِن مَا وَقَرَ بِالقَلبِ وَ صَدَقَهُ العَمَلُ.»{متفق علیه}
( ایمان فقط با خواهش و تمنا نیست و بلکه ایمان این است که در قاب رسوخ کند و با عمل تصدیق شود) پس اُمید به رحمت خدا جز با عمل درست نیست.
کثرت استغفار و توبه و بازگشت به راه حق و حقیقت:
صاحب نفس مطمئنّه خطاها و گناهان صغیره و کوچک خویش را بزرگ می شمارد و از آنها به سوی خداوند – عزّ و جلّ – رو می آورد و با طلب آمرزش و بخشش به او پناهنده می شود و با طلب غفران و پشیمانی بر آنچه که انجام داده ، تصمیم بر اینکه هرگز به انجام معاصی و نافرمانی بازنگردد و با افزایش طاعات و عبادات سر به درگاه الهی خم کرده و توبه می کند و از او پیروی می نماید . و خداوند – عزّ و جلّ – بندگانش را به استغفار و توبه امر می کند و میفرماید:
« وَأَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُم مَّتَاعاً حَسَناً إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى»
و این که از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند ( به سبب استغفار صادقانه و توبه مخلصانه ) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی ( از مواهب زندگی این جهان ) بهره مند می سازد{هود/ ۳}
و هم چنین خداوند به ما امر کرده که توبه باید صادق و حقیقی و خالص برای او باشد ، پس خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَّصُوحاً عَسَى رَبُّکُمْ أَن یُکَفِّرَ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»
ترجمه :
ای مؤمنان ! به درگاه خدا برگردید و توبه خالصانه ای بکنید ، شاید پروردگارتان گناهانتان را محو نماید و بزداید ، و شما را به باغهای بهشتی داخل گرداند که از زیر ( کاخها و درختان ) آن رودبارها روان است . این کار در روزی خواهد بود که خداوند پیغمبر و کسانی را خوار و سبک نمی دارد که با او ایمان آورده اند . ( بلکه ایشان را والا می گرداند و به درجات بالا می رساند ) . نور ( ایمان و عمل صالح ) ایشان ، پیشاپیش و سوی راستشان ( رو به جانب بهشت ) در حرکت است . ( وقتی که خاموش شدن نور منافقان را می بینند ، رو به درگاه خدا می کنند و ) می گویند : پروردگارا ! نور ما را کامل گردان ( تا در پرتو آن به بهشت برسیم ) و ما را ببخشای ، چرا که تو بر هر چیزی بس توانائی .{تحریم /۸}
و خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و میفرماید:
« إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ »
بی گمان خداوند توبه کاران و پاکان را دوست می دارد .{بقره /۲۲۲}
پشیمانی از جمله وصیتهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – نسبت به بندگان صالح خداوند است که میفرماید:
« یَا أَیُّهَا النَّاسُ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لأَتُوبُ فِی الْیَوْمِ إِلَیْهِ أَکثَرَ مِن سَبعِینَ مَرَّهٍ » {رواه مسلم و بخاری }
( ای مردم! بسوی خداوند برگردید و توبه کنید کهقسم به خدا من در روز بیشتر از هفتاد بار توبه می کنم) و نیز میفرماید:
« لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَهِ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَجُلٍ فِی أَرْضٍ دَوِّیَّهٍ مَهْلِکَهٍ مَعَهُ رَاحِلَتُهُ عَلَیْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَنَامَ فَاسْتَیْقَظَ وَقَدْ ذَهَبَتْ فَطَلَبَهَا حَتَّى أَدْرَکَهُ الْعَطَشُ ثُمَّ قَالَ أَرْجِعُ إِلَى مَکَانِیَ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ فَأَنَامُ حَتَّى أَمُوتَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَى سَاعِدِهِ لِیَمُوتَ فَاسْتَیْقَظَ وَعِنْدَهُ رَاحِلَتُهُ وَعَلَیْهَا زَادُهُ وَطَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَهِ الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ مِنْ هَذَا بِرَاحِلَتِهِ» {رواه البخاری و مسلم}
( توبۀ بندۀ مؤمن در نزد خداخوشایندتر از مردی است که در سرزمین خشک و مرگباری سفر می کند که همراهش شتری است که برد آن طعام و نوشیدنی است، ومی خوابد، و هنگامی که بیدار می شود مشاهده می کند که شترش رفته است پس به دنبال آن می رود تا این که تشنگی او را فرا می گیرد، به خود می گوید: به مکانی که در آن بودم برگردم و بخوابم تا این که بمیرم، سرش را بر بازوهایش قرار می دهد تا این که مرگش فرا رسد، وقتی که بیدار می شود، شترش را نزد خویش می یابد که بر آن توشه و طعام و نوشیدنی است، پس خدا بیشتر از این شخص که به یافتن شترش خوشحال می شود از توبۀ مؤمنش شاد و مسرور می گردد.)
ثبت دیدگاه