نویسه‌ر:هۆمایون محه‌مه‌دنژاد
* ئه‌ر ده‌نگ که‌ری دە‌نگاوه‌نه،ده‌نگیچ مه‌که‌ری په‌نگاوه‌نه *
باسیوی جیاواز جه باره‌و زوان و فه‌رهه‌نگوو هۆرامانی و ڕه‌وتوو نویسته‌ی جه ویه‌ردەنه تائیسه.
وه‌ڵینه : هه‌رمان و مانیای په‌ی زوان و فه‌رهه‌نگ و نه‌ته‌وه جه هه‌ر وه‌ڵاتێوه‌نه مایه‌و شانازی و یاگێو ده‌س‌وه‌شانه‌و و چپڵه‌کواینه٬به‌ڵام برێو جار؛سه‌رسامی و سه‌رسرمه‌نه‌ی و ویرکه‌رده‌ی جه چن خاڵێ و قسێ بێ قیمه‌تێ٬ڵاڵی ماروو په‌ی زوانی و گری ماروو په‌ی ده‌نگی و که‌ری ماروو په‌ی گۆشی!!.
یوو ئه‌چی زوانا٬زوانی هۆرامیا که جه ویه‌رده‌نه تائیسه به سه‌رئاماکا و شانازی زوان و ئه‌رکوو پارێزنایش جه دمارۆنه باس کریۆ.
زوانی هۆرامی یوو جه زوانه‌کاو هند و ئۆرووپایا که ژیواش جه ئێرانه‌نه و مه‌حاڵوو کۆردێستانه‌نه بیه‌ن٬که ویه‌ردیوی فره دوور و بنه‌ره‌ت دارش هه‌ن و تاومێ واچمی:زوانیوی کۆن و دیارده‌و هه‌زاران ساڵین.
به پاو به‌ڵگه‌و ویهردهو کۆرده‌واری ئی زوانه٬زوانوو ره‌سمی و نویسته‌ی جه کۆردستانی قه‌دیم بیه‌ن وزوانوو حاکێماو وه‌ختوو کۆردی پێسه‌و ئه‌رده‌ڵانیه‌کا و زوانوو شێعرو شاعێرا و نویسه‌ره‌کاو کۆرده‌واری جه هۆرامان تا سنه‌ێ ئه‌رده‌ڵان تا کرماشان و ئیلام و لۆرستان و تا ئه‌رسه‌نجانوو تۆرکیه‌ی به زوانیهۆرامی(هه‌ورامی)- گۆرانی-ماچۆ-زازا(زازاکی)ئه‌ژناسیان؛وه‌ش‌ته‌رین٬خاس‌ته‌رین٬شیرینتهرین؛شێعر٬وتاروپه‌خشانێ ئه‌پی زوانه‌یه نویسیەنێ.
شاعێری گه‌ورێ هۆرامانی پێسه‌و:مامۆسابێسارانی-سه‌یدی‌هۆرامی-میرزاعه‌بدۆلقادری‌پاوه‌یی-پیرشالیاری‌هۆرامی-میرزاشه‌فیع‌پاوه‌یی -مه‌ڵاخدری رواری-مه‌ڵاحه‌سنی دزلیی-وه‌لی‌دێوانه و خانای قۆبادی و ئه‌ڵماس خان که‌ندوله‌یی و…
شاعێری گه‌ورێ کۆرده‌واری که به زوانوو هۆرامی شێعرێشا نویستێنێ پێسه‌و:عه‌بدۆره‌حیم تاوه‌گۆزی(مامۆسامه‌وله‌وی کۆرد)-مه‌هجووری-ئه‌حمه‌دبه‌گی کۆماسی-په‌رێشان-مه‌ستووره‌ی کۆردستانی(ئه‌ردەڵان)-مامۆسا مه‌جزووب و فره‌و شاعێراته‌ری که نه جه هۆرامانه‌نه به‌ڵکوو جه کۆردستانه‌نه هه‌ساره‌کاو ئه‌ده‌ب و زانیاری بێنێ.
هۆرامان جه ویه‌رده‌نه یاگێ ژیری و زانایی و فه‌رهه‌نگ و کانگاو ویر و خواپه‌ره‌سی بیه‌ن و یادگاروو شاروو (هارهار-ته‌رتیبا-ماتانا-ئاته‌شگا-ده‌ربه‌ن که‌ڵه‌م-قه‌ڵاو پاڵنانی و سلێنێ-ته‌وێڵێ و بیارێ)ماواپیاخاسا زه‌مانی و سه‌رچه‌مه‌و ژیرلامه‌رێ و کۆڵه‌کێو یانه‌و ئه‌ده‌ب و فام و زانیاری و کۆگاو دیانه‌تێو و دیارده‌و وه‌شی و سه‌یرانی.
زوان پێسه‌و ماواو یاونایۆ واته‌کاو ویهردهو نه‌ته‌وه‌کا تائیسه بیه‌ن کۆردبیه‌و هۆرامیه‌کا بیه‌ن به شانازی وئینه‌چه بیه‌ن به ئه‌ژناساو هۆرامانی پسه‌و زوانیوی ڕه‌سه‌ن جه کۆرده‌واریه‌نه.نه‌ته‌وه‌و فره‌و نژاده‌کاپێسه‌و: کۆرد-فارس-وبلووچ و…گێڵۆوه په‌ی هندوئۆرووپای و ئامای ئاریایه‌کا به‌ڵام به زوانیوی جیاواز هه‌رچن فه‌رهه‌نگ و شێوه‌و ژیوایشا به یه‌کترێ نزیک بۆ.
ئی جیاوازیه جه قۆرئانی پیرۆزیه‌نه باس کریان وخوای تاقانه به ئه‌ره‌نیای ئێنسانه‌کا به نه‌ته‌وه‌و نژاد و ره‌نگ و زوان و ته‌نانه‌ت جه خوا فره‌ته‌رسای ئادێشا به عاڵته‌رۆ گردیشا نامێ به‌رۆ.
و ئینه‌یه که واچمێ مشیایا هه‌ر نه‌ته‌وێو یه‌ک زوانش بیایا چه‌نی حێکمه‌توو خۆای دژایه‌تی که‌رێ.
به واته‌و مه‌رحوموو دۆکتۆر عه‌لی رۆخزادی که شانازی وه‌رده‌س و شاگردیشا جه ده‌ورانوو زانشتگایه‌نه که‌روو فه‌رماوێ:
زوانوو کۆردی جه ۴زوانی گڵێروبیه‌ن:
کۆرمانجی-سۆرانی-هۆرامی-که‌لهۆری
خانای قۆبادی۳۳۶ساڵێ چیوه‌ڵ‌ته‌ر خه‌ڵکوو وه‌ڵاتوو باجڵانی به شانازی و به زوانی هۆرامی جه زوانوو و نه‌ته‌وه‌که‌یش دێفاع که‌روو.
هه‌رچه‌ن مه‌واچان فارسی شه‌که‌ره‌ن
کۆردی جه شه‌که‌ر به‌ڵ شیرین ته‌ره‌ن
یه‌قینه‌ن جه ده‌ور دۆنیای پڕ ئه‌ندێش
هه‌ر که‌س دڵشاده‌ن وه زوان وێش
به‌ڵگه‌و واته‌کا وسه‌نه‌دی زوان بیه‌ی زوانۆهه‌ورامی(هۆرامی)
به‌ڵگه‌و واته‌کا وسه‌نه‌دی ویرین په‌ی زوان بیه‌ی زوانۆهه‌ورامی(هۆرامی)که جه کۆرده‌واریه‌نه به زوان نامێ بریان،به‌ڵکوو پێسه‌ونه‌ته‌وێو جیاواز هه‌ورامی واچیان.
۱-یه‌ره‌قه‌باله‌که‌و هه‌ورامانی:قه‌باڵه‌و(ته‌وه‌ن‌تاشیه‌کێ‌ته‌نگیوه‌ری)نویسته‌ی سه‌روو ته‌وه‌ن‌تاشیه‌کێ ته‌نگیوه‌ری که جه مه‌حاڵوو هه‌ورامانی ئیزیه‌نێوه و ئینه کۆرته باسێو و سه‌ره‌نجێو ئا قه‌باڵا که‌رمێ:
۱-۱:قه‌باڵێوشاجه۱۲۰ساڵێ وه‌ڵ جه ئه‌دابیه‌ی حه‌زره‌تووعیسای(سڵاموو خۆایش وه‌نه‌بۆ)جه ساڵوو
۱۳۰۵ڕۆجیاری که‌سێوبه نامۆ(حۆسه‌ینی)ده‌روێش و مۆریدوو شیخ عه‌لا‌ئه‌دینی نه‌قشبه‌ندی جه مه‌ریوه‌نه لاو ته‌نگیوه‌ری کوزێو خاکینه په‌رجه ئه‌رزه‌نش ئیسته‌و که به‌ڵگیو/قه‌باڵێو به زوانوو ئه‌ویستایی سه‌روو پۆسوو ئاسکی چه‌نی بڕیو خه‌ت و زوانی پارتی(په‌هله‌وی ئه‌شکانی)په‌شتوو قه‌باڵه‌کێ نویسیابێ ودیسان قه‌وڵنامێ و به‌ڵگه‌و قه‌وارێو زه‌مین بێ که به که‌سیۆته‌ری دریابێ که به خه‌ت و زوانی یونانی نویسیابێ که جه ویره‌وه‌رینه (بنچاقووهه‌ورامانی)مژناسیا.
*ئی بنچاق وقه‌باڵێ ئینه جه مووزه‌و ئاڵمانی*
۲-۱:قه‌باڵێوشاجه ۸۸ساڵێ وه‌ڵ جه ئه‌دابیه‌ی حه‌زره‌تووعیسای(سڵاموو خۆایش وه‌نه‌بۆ)
۳-۱:قه‌باڵێوشا جه ۲۱تاکو۲۲ساڵێ وه‌ڵ جه ئه‌دا بیه‌ی حه‌زره‌تووعیسای(سڵاموو خۆایش وه‌نه بۆ)
۲-شێعره‌و(هۆرمزگانی)سه‌روو پۆسی جه مه‌حاڵووجێشانه لاوشاروو سلیمانی(کۆردێستانووعێراقی)به نامۆ:
هۆرمزگان رمان ئاتران کژان
وێشان شارده‌و گوره‌ی گوره‌کان
زۆرکار ئه‌ره‌ب کردنه خاپوور
گنای پاڵه‌ی هه‌تا شاره‌زور
شنو وکنێکان وه‌ده‌یل په‌شێنا
مێردئازا مڵێ و روی هۆنیا
۳-زوانۆ هه‌ورامی زوانۆ دین و ئایینی یارسان(ئه‌هلووحه‌قی)به درێژی ۱۰۰۰ساڵێ.که ئینه وێش به‌ڵگێوا جه زوان بیه‌و هۆرامی ئێسبات که‌روو(کتێبه‌کاو سه‌رئه‌نجام وحه‌وت ته‌وانه)
۴-یۆجه ڕه‌سه‌ن‌ته‌رین زوانا مه‌حاڵووکۆرده‌واریا:چوون۱۵۰۰سالێ به‌ڵگه و سه‌نه‌دی ره‌سمی و زوان بیه‌ی هه‌ورامی(هۆرامی)جه سینه‌و تاریخ و ویه‌رده‌ینه نویسیان(زوانۆ ره‌سمی ئه‌میرا ئه‌رده‌ڵان جه شاروو سنه‌ی و زوانوو شێعروو شاعێراکۆرده واری بیه‌ن که وه‌ڵته‌ر باس کریا).
باوه‌رشا ئانه بێ زوانۆ هه‌ورامی زوانیوی ده‌وڵه‌مه‌ن و وه‌ش و پڕمانا و قه‌دیمی ته‌ڕا.ژه‌ن و پیا جه یووی تاقی کریووه و واته‌کێش چه‌نی زوانه ویه‌رده‌کا پێسه‌و ئه‌وێستا وپه‌هله‌وی فڕه‌ته‌رنزیکا.
۵-جه کتێبۆ(المعجم فی معابیراشعارالعجم)نویسته‌و شه‌مس‌قه‌یس رازی جه سه‌رده‌موو قه‌رنوو هه‌شتم هێجری قه‌مه‌ری ئامان که:(شێعره وه‌شه‌کا هۆرامانی و زوانۆ په‌هله‌وی جه عێڵموو‌عه‌روزی په‌ی جوانه‌کا عێراقی وانێشاوه وئادێچێ فڕه پنه‌شا وه‌شێ نه‌بێنێ).
لحن اورامن وبیت پهلوی
زخمه ی رود وسماع خسروی
بلند‌هنگ اورامن بهرگلزاروگلشن
به هربازار وبه هربرزن به هرکاخ وبهرمنظر
و دیسان ماچۆ:وه‌ش ته‌رین وه‌زنه‌کاو جه شێعره‌نه به/فه‌هله‌ویات/نامێ بریا و ئاهنگه‌که‌‌شا به نامێ اورمنان واناشۆ و له‌حنه‌که‌ش اورامن یا اورمنان ماچا؛که ئی زوانه جه مه‌حاڵوو کۆرده‌واری به زوانۆهه‌ورامی(هۆرامی)مژناسیۆ.
۶-واته‌و قسێ زانایا و مامۆسایا و نویسه‌ره‌کا دنیای سه‌بارت به زوانۆ هه‌ورامی:
مامۆساهه‌ژارمۆکریانی:وه‌ش‌ته‌رین و شیرینتهرین زوانوو شێعرێ زوانۆ هه‌ورامیا.
دیاکونوف روسی:زوانۆ هه‌ورامی(هۆرامی)تایبه‌ت جه شاخه‌و زوانه‌کا ئێرانیا.
پروفسورمینس:زوانۆ هۆرامی زوانێوی تێکه‌ڵ بیه‌ی جه زوانوقه‌باڵه‌کاوهۆرامانیا(ئه‌وێستا-په‌هله‌وی-یوونانی)
فڕه‌زانا ئۆرووپا و دۆنیای؛ئاکریستنسن و م.بنیدیکتسین-مەکەنزی-ئی‌سوونیش:هۆرامی زوانش کۆردی نیا و تایبه‌ت ئینا جه کۆردستانه‌نه ژیوو.
عه‌لامه عه‌لی ئه‌کبه‌ر دێهخۆدا ماچۆ:زوانۆ هه‌ورامی زوانیوێ سه‌ربه‌وێشا(مستقل)و زاراوێ و قه‌واعێد و رێزمانێوی تایبه‌تش هه‌ن وزوانوو ره‌سمی مه‌حاڵوو کۆردستانیا.
مه‌لک‌لشۆعه‌رای‌به‌هار جه کتێبوو سه‌بک شناسی ماچۆ:فره‌و زوانوو ئه‌وێستای زوانوو هۆرامیا.
۷-شاعێری گه‌ورێ کۆردێستانی به زوانۆ هه‌ورامی شێعرێشا هه‌نی و جه مه‌حاڵوو کۆرده‌واری به‌ڵکۆ پێسه‌و هه‌ساره‌کاو ئه‌دبیاتی کۆرده‌واری دیارێنێ:مامۆسامه‌وله‌وی-مه‌هجووری-ئه‌حمه‌دبه‌گی کۆماسی-په‌رێشان-مه‌ستووره‌ی کۆردستانی-مامۆسا مه‌جزووب و…
که‌سانێو بێ ئانه‌یه بزانا زوان و فه‌رهه‌نگ و نه‌ته‌وه چێشا!جه ڕۆ نه‌زانی وکه‌مته‌رخه‌می و په‌ی ئاژاوه گێڵای قسێ سووکێ و دوورجه ئه‌ده‌ب و نه‌زاکه‌تی که‌را٬و ئی حۆرمه‌ت مارایه و سووکه‌یاتی چه‌نی که‌سانێو که ئه‌وپه‌رۆ خه‌م و خه‌فه‌ت و ئاواتشازوان و فه‌رهه‌نگوو کۆرده‌واریا نه چێوێوته‌ر٬لاو گرد که‌سیه‌نه قه‌بووڵ مه‌کریۆ.
گردوه‌ختێو ئینه واته‌و گردیمانه که‌به شانازی وێما به کۆرد مزانمێ٬و هیچ وه‌خت جه نه‌ته‌وه‌و وێما دوورێی مه‌گێرمێ به‌ڵام په‌ی زوانی هۆرامی پێسه‌و کۆردبیه‌یما شانازی که‌رمێ.
ڕه‌وتۆ نویسته‌ی به زوانی هۆرامی ئه‌چی سه‌رده‌مه‌نه چه‌نی نویسته‌ی جه ویه‌رده‌یه‌نه فره نزیک بیه‌نۆ و پێسه‌و واته‌و مه‌رحوموو کاکه محه‌مه‌دی مسته‌فازاده نویسته‌ی به زوانی هۆرامی ئاڵاو قه‌ڵه‌میما بۆ.نویسته‌ی کتێبێ نه‌سر و په‌خشانی هۆرامی ڕۆبه‌ڕۆ فره‌ته‌ربۆ و ئاواته‌وازه‌نا به دڵسووزی خه‌مه‌وه‌ره‌کاش یانه‌و هۆرامیه‌کا به کتێبی زوانه‌که‌یما پێسه‌و سه‌وزی شاهۆ و داڵانی و کۆساڵانی سه‌وز و گه‌شاوه بۆ.
پارێزنای زوانی ئه‌رکوو کێن؟
ئه‌رکوو پارێزنای زوانی هۆرامی٬جه ئه‌دایا هۆرامی زوانه‌نه فره‌ته‌ر دیارا.ئه‌دای هۆرامی مشیۆ ویرش بۆ زوان ئه‌مانه‌تێوا دریان ده‌سش و ئادێچه به ئاوه‌زی ژیرانه و ویری ژیرلانه چه‌نی زارۆڵه‌کاش هۆرامی قسێ که‌روو ٬وێش به که‌م نه‌زانوو و پێسه‌و ئه‌دایا زواناته‌ری ویر و خه‌مش زوانه‌که‌ش بۆ٬که به داخیوی فره برێو جه ئه‌دایا که‌مته‌رخه‌مێنێ و دمارۆ زوانه‌که‌یما سیاویش مرمانوو.
هه‌رچن که ئیسه٬زوانوو سۆرانی و کۆرمانجی وکه‌لهۆری یاگێو هۆرامیش گێرتێنه٬مه‌بۆ ئێتر ویه‌رده‌ما ویربشۆوه وهیچ نه‌که‌رمێ؛په‌وچی به فه‌وتیۆ زوانی٬کێ‌بیه‌یما(هویه‌ت)فه‌وتیۆ و ملۆ به‌ینه‌نه.به‌یدێ به نویسته‌و کتێب و وتار و باسێ به زوانوو هۆرامی٬شانازی وه‌ڵینیش زیند‌ه که‌رمێوه.
واته‌کام چه‌نی ئه‌دای هۆرامیئینه‌ن:
ئه‌داگیان!مه‌گه‌ر زوانه‌که‌و تۆ نه‌بێ زوانوو ره‌سمی و ئه‌دبی کۆرده‌واری بێ!مه‌گه‌ر شێعروو هۆرمزگان رمان یادگاروو واته‌کات نه‌بێ!مه‌گه‌ر دۆعا و ئایینوو یارسانی به هه‌زاران ساڵ ویه‌رده به زوانه‌که‌و تو نه‌نویسیان!مه‌گه‌ر زوانه شیرینه‌کو‌و تو مه‌له‌وی جافیش نامدار نه‌که‌رد!مه‌گه‌رمه‌ستووره‌ش پێسه‌و هه‌ساریوی دیاریش نه‌دا!
مه‌گه‌ر……..مه‌گه‌ر ……….مه‌گه‌ر
ئه‌داگیان!ئێتر وه‌سێن.ئینه که واچمێ هه‌نمێ و به‌ڵام هیچ نه‌که‌رمێ و ته‌نانه‌ت شانازیه‌کاو زوانه‌که‌یم نامێ به‌رمێ٬هیچما نه‌که‌رده‌ن شمه تاقه‌داروو زوان و فه‌رهه‌نگ وئه‌دبوو هۆرامانیه‌ندێ زارۆڵه‌کات ویرت نه‌شا پێسه‌و واته‌و کاکه محه‌مه‌دی فه‌هیمی:
هه‌ر‌که‌س نه‌زانوو زوانی ئه‌دایی
دارای نه‌زانه‌ن که‌وته‌ن گه‌دایی
منیچ پێسه‌و زارۆله‌و هۆرامانی ماچۆ:
ئه‌داگیان!زوانوو هه‌ست و ئێحساسیم و زوانوو ئاوه‌زیم و زوانوو ویر وژیریم زوانه‌که‌و شمه‌ن٬فێرم که‌ردێ پۆچی قیبله‌گام و وه‌شه‌سیاییم هۆرامانا وهۆرامانا وهۆرامان.
پێشکه‌ش به ئاوه‌زی به‌رزو و ویری ژیرلانه‌و وانه‌ره‌کا.
ئی باسه درێژه‌ش هه‌ن
سلام پی جنابیت مقاله که وه شبی ده ستا وه شی بان.
سڵام وسپاسی تایبه‌ت په‌ی به‌راوبه‌رو سایتوو پێنوسی که ئی باسه‌شا نیابێره.