فقر و راه های مبارزه با آن در اسلام (قسمت دوم)

گردآورنده : میثم قانع

 اما روش های دیگری نیز هستند که پیش از الزام دولت به اجرای آنها، این خود افراد جامعه هستند که باید نسبت به آنها اقدام نمایند و در این میان دولت بیشتر عهده دار نقش برنامه ریزی، مدیریت، زمینه سازی و حمایت است. این روش ها عبارتند از: زکات، صدقه و انفاق و … که در زیر به روشن تر کردن آنها می پردازیم.
زکات:
زکات یک نظام اقتصادی کامل است که در آن صاحب مال مقدار معینی از مال خود را می دهد که آن حق خالص فقیران محتاج -اعم از مسلمان و غیر مسلمان- است که در جامعه اسلامی زندگی می کنند. زکات منت و احسانی از جانب ثروتمند بر فقیر نیست که اگر خواست به او بدهد و اگر نخواست ندهد؛ بلکه مال و ثروت از آن خداست و ثروتمند فقط حافظ و امانتدار است و بر او لازم است حقوقی را که بر این مال است بپردازد؛ حقوقی همچون زکات و … (۵)

 در جای جای قرآن کریم و احادیث شریف می­بینیم که زکات در کنار نماز و بلافاصله پس از آن آمده است؛ گویی که هریک از این دو بدون ادای دیگری مورد پذیرش قرار نمی­گیرد. ابن مسعود(رض) می گوید: «شما به برپاداشتن نماز و دادن زکات امر شده­اید و کسی که زکات ندهد، نمازش مورد پذیرش واقع نمی­شود.»

صدقه و انفاق:

با توجه به اینکه هر فرد مسلمان در جامعه اسلامی، سالانه یک بار مقدار معینی از ثروتش را، آن هم در صورتی که به حد نصاب مشخصی رسیده باشد، به عنوان زکات می­پردازد که ممکن است زکات جمع شده کفاف احتیاجات فقرای جامعه را در تمام طول سال ندهد؛ و همچنین با در نظر گرفتن احتمال وقوع شرایط اضطراری و مسائل بحرانی در طول سال، اسلام روش­های دیگری چون صدقه و انفاق را نیز مطرح کرده که اهمیت و جایگاه آنها چیزی کمتر از زکات نیست.

          انفاق مال وسیله رسیده به خیر و نیکی است و این وعده و هشدار خداوند رحمان است؛ آنجا که می فرماید: « لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ /هرگز به خیر و نیکی نمی رسید مگر اینکه از آنچه که دوست دارید انفاق کنید.» (آل عمران/۹۲)

انفاق، خیر و نیکی به ارمغان می­آورد و صدقه، شر و بلا را دفع می­نماید و این نشانه­ای دیگر است بر حکمت مطلق خداوند متعال تا به این وسیله مسلمان، سعادت و آرامش را در دنیا به دست آورد و در آخرت نیز خداوند به سبب رفع مشکل برادران فقیرش مشکلات و سختی­ها را از دوش وی بردارد و او را در باغ­هایی ساکن کند که از زیر درختانش جویبارها جاریست…

وقتی رسول خدا(ص) یکی از هفت دسته­ای را که خداوند آنها را در زیر سایه خود می گیرد، روزی که سایه­ای جز سایه او نیست، کسانی قرار می­دهد که پنهانی صدقه می­دهند تا دست چپشان از چیزی که دست راستشان بخشیده آگاه نشود، دیگر چه بهانه­ای برای امتناع از صدقه دادن و بخشیدن مال باقی می­ماند؟! چه سعادتی از این بزرگتر و چه پاداشی از این دلچسب تر؟!

از سوی دیگر در آیات مختلفی از قرآن می­بینیم که خودداری از انفاق مال و بی توجهی به فقرا و مساکین از نخستین عوامل شقاوت و عذاب در آخرت است. برای تأیید این گفته فقط چند مورد از آیات را بیان می­کنیم:

                   سوره مدثر  /  آیات ۳۹ تا ۴۷

                   سوره بلد    /  آیات ۱۱ تا ۱۶

                   سوره حاقه /  آیات ۲۵ تا ۳۷

و بسیاری آیات دیگر…

دو مشکل اساسی:

با توجه به آنچه گفته شد، هیچ شکی در اهمیت و جایگاه مبارزه با فقر و پاداشی که از جانب خداوند برای آن در نظر گرفته شده و نیز در کیفری که برای بی توجهی نسبت به فقرا و احتیاجات آنان قرار داده شده باقی نمی­ماند. اما دو مانع بر سر راه رفع مشکلات اقتصادی در یک جامعه اسلامی هنوز باقی است؛ مشکل اول عدم تفهیم کامل و صحیح اهمیت، ارزش و پاداش بخشش از مال (به هر یک از شکل های ذکر شده) و عواقب ناخوشایند احتمالی در صورت بی­توجهی به آن، چه در دنیا و چه در آخرت، در میان آحاد جامعه اسلامی است و انجام این کار یقینا یکی از مهم­ترین نقش­ها و مسئولیت­های دعوتگران و افراد آگاه جامعه به ویژه در عصر حاضر است که باید اهتمام بیشتری به آن داده شود و بسیار بیشتر از آنچه که هست بدان پرداخته شود.

          مشکل دیگر نبود یک دولت اسلامی کارآمد، مستقل و عدالت گستر است که با وضع قوانین صحیح، قابل اجرا و ملزم کننده و نیز اهتمام جدی به اجرای آنها  به منظور تشویق، ترغیب و حتی وادار کردن افراد جامعه برای مبارزه با فقر و اجرای احکام اسلام سعادت آفرین، سعادت جامعه تحت سلطه خود را تضمین کند و مشکلات عدیده­ای را که از فقر ناشی می­شوند از ریشه نابود گرداند و بار دیگر خاطره شیرین و افتخار آفرین حکومت عمر بن عبدالعزیز(رض) را زنده کرده و جامعه آرمانی مورد نظر اسلام را محقق سازد.

حال چه باید کرد؟

در شرایط کنونی که جامعه ما با هر دوی این مشکلات از یک سو و از سوی دیگر با دور بودن جامعه از معیارهای یک جامعه اسلامی حقیقی روبروست، وظیفه ما به عنوان کسانی که از مشکلات آگاهی نسبی داریم و تا حدودی نیز به کم و کیف راه ها و روش­های مبارزه با مشکل آگاهیم، انجام آن چیزی است که از دستمان برمی­آید. بدون شک هر یک از ما می توانیم در حد توان مالی که داریم، هر چند اندک هم باشد، روزانه و یا ماهانه مقدار معینی پول یا هر چیز دیگر را در راه خدا به فقیرانی که می شناسیم ببخشیم؛ و به هیچ وجه به کمک های متفرقه ای که بدون حساب و کتاب و بدون آگاهی از میزان تأثیر در حل مشکلی از مشکلات برادرانمان پرداخت می کنیم (به عنوان مثال پول ناچیزی که به گدایی که در خیابان می بینیم می پردازیم؛ بدون اینکه حتی بدانیم مشکلش چیست!) اکتفا ننماییم. از جمله راه های دیگر می­تواند تشکیل گروه­های چند نفره و ایجاد صندوق های قرض الحسنه کوچک و … و یافتن و شناختن نیازمندان و تنگدستانی باشد که در اطراف خودمان زندگی می کنند تا بدین وسیله بتوانیم تأثیر بیشتری در حل مشکلات و گرفتاری­های مساکینی داشته باشیم که به نوعی برای ما نعمت محسوب می­شوند؛ و ایمان داشته باشیم که هر چه را که می­بخشیم خداوند جایگزینش را برای ما خواهد فرستاد؛ چرا که این وعده ایست که خود در کلام جاویدش داده است: «وَ ما أنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ / و هر چه را انفاق کنید، خدا جای آن را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است.»  و نیز این فرموده رسول خدا(ص) را از یاد نبریم که «هیچ روزی نیست که بنده در آن صبح کند؛ مگر اینکه دو فرشته فرود می­آیند. یکی از آنها می­گوید: پروردگارا به فرد بخشنده جایگزین بده؛ و دیگری می­گوید: پروردگارا مال بخیل و آزمند و حریص را از بین ببر.»

پس هرگونه ترس و نگرانی از کم شدن مال در صورت بخشش از آن بدون شک وعده شیطان است(الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ «بقره/۲۶۸») و نشانه ضعف ایمان به آیات خداوند رحمان. خداوند ما را در پناه خود بدارد؛آمین!