اخلاق مداری در اسلام

نویسنده : آلاء قادری
اخلاق لغتی شایع در زبان همه مردم دنیا است، ولی واقعیت این است که اخلاق در مقام تعریف یکی از مشکل ترین و مبهم ترین لغات است و در مورد آن کمتر توافق نظر در میان دانشمندان و علما بوده است

چرا که در هر دیدگاهی اعم از فلسفی، دینی، اجتماعی و … هر گروهی بر حسب جهان بینی که داشته اند تعریف خاص خود را از اخلاق و فعل اخلاقی ارائه داده اند.

اخلاق در لغت به معنی خلق و خوی و عادات است که مطابق با عقاید و ارزش های ما شکل میگیرد

اما امروزه بسیاری از اخلاق مداری ها در فرهنگ جامعه رواج پیدا کرده که مقارن با ارزش ها و عقاید ماست مثلا کسی ماه مبارک رمضان را روزه نمیگرد چون اعتقادی به خدا ندارد ولی من باب عادت و عرف جامعه و اطرافیانش عید فطر را تبریک میگوید و گرامی میدارد این ادغام شدن اخلاق که سر منشاء ان دین مبین اسلام است با فرهنگ و عرف جامعه باعث شده است که ما اخلاق را جدای از دین بدانیم در صورتی که میگویند اخلاق + قانون معادل با عدد ثابتی هست هر جا که اخلاق بیشتر کمتر نیاز به قانون هست این نشان میدهد در جوامع اسلامی چون اخلاق در دین اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار است قوانین کمتر حاکمیت دارند پس بهتر است مابه عنوان شخص مسلمان و با ایمان اخلاق اسلامی را رعایت کنیم

اخلاق مبتنی بر دین

در مقام تبیین اخلاق مبتنی بر دین، تذکر این نکته ضروری است که ارائه یک نظام اخلاقی، تابع جهان بینی خاصی است که در آن نظام اخلاقی پذیرفته شده است؛ چرا که طبق هر جهان بینی نهایت کمال انسان به گونه ای خاص تعریف شده و عمل اخلاقی عبارت از: عملی است که انسان را به این کمال نزدیک تر می کند.

طبق جهان بینی دینی، کمال انسان در رسیدن به خداوند است؛ از این روی عملی، اخلاقی خواهد بود که انسان را در رسیدن به این هدف یاری نماید. حال با پذیرفتن این اصل باید دید انسانی که خود در مسیر تکامل بوده و چه بسا در مراحل ابتدایی این کمال است، آیا از احاطه کاملی نسبت به مسیری که باید طی نماید بر خوردار است؟ آیا می تواند در مورد ارائه طریق و اخلاق متناسب با هدف نهایی خود استقلال داشته و بی نیاز از راهنما باشد؟

طبیعی است که اگر هدف انسان رسیدن به خدا باشد، باید اخلاق او هم خدایی بوده، چه در اصل این اخلاق و چه در جزئیات آن از منبع وحیانی و الاهی استفاضه نماید و در این مقام اخلاق بدون خدا و اخلاق انسان محور ،معلوم نیست که انسان را به خدا خواهد رسانید یا به خواسته های خود انسان. از این روی ادعای استقلال عقل آن هم عقل خود محور و منفعت طلب بشری در بنا گذاری اخلاق راستین و حقیقی – از دیدگاهی که هدف انسان را رسیدن به خدا می داند- پذیرفته نخواهد بود.

 کسانی که ادعای اخلاق بدون دین و خدا می کنند خواه ناخواه مبدأ اخلاق را نفس محدود نگر بشری قرار داده اند نه من برتر و خدا محور او و نه عقل تعالی جو؛ چرا که این عقل برتر همواره با وحی همراهی داشته و از پرتو نور آن روشنایی گرفته است، بر خلاف عقل منفعت طلب و دنیوی که در منیت خود به پوچی رسیده و در دعوی بنا نهادن اخلاقی بدون خدا هم به پوچی می رسد.

این سخن معروف داستایوفسکی که "اگر خدا نباشد همه چیز جایز است اشاره به همین حقیقت مذکور دارد که انسان بدون هویت الاهی برای عمل اخلاقی انگیزه ای نخواهد داشت و به میزانی که اخلاق از اصالت برخوردار باشد خود نشانگر پررنگ شدن هویت الاهی و دینی در انسان است و این هویت الاهی جز در رابطه با خداوند قابل تحقق نیست.

اخلاق مداری

اخلاق مداری را می توان به دو بخش فردی و جمعی تقسیم کرد. اخلاق مداری در ساحت جمعی یا اجتماعی، رعایت اصول اخلاقی در برخورد با دیگران است. که این نوع اخلاق مداری خود نوعی حق الناس است از مهم ترین این اصول می توان به مهرورزی و احسان و عدالت اشاره کرد. این اصول، خود، زیرمجموعه ها و شاخه هایی دارد؛ از جمله خوش خلقی، خوشرویی، شفقت، انصاف، قضاوت عادلانه، ترک مجادله و بدگمانی و کینه ورزی، حسد و خشم و دورویی و… . این هنجارهای اخلاقی می تواند روحیه اخلاق مداری و مهرورزی را به جامعه تزریق کند و سلامت اجتماعی را تأمین سازد.

خداوند عزّوجلّ که سه چیز را خوی نیک خوانند چون در بنده جمع شود: دست فراخ و دل مهربان و تن بارکش نیک

رفتار های شایسته یک نیکو خوی :

نیکوخوی آنکسی است  که شرمگین بوَد و کم سخن باشد کمتر برنجد و راستگوی و پرطاعت و با همه خوش خلق باشد، نیکوکردار و مشفق و باوقار و آهسته و صبور و قانع و شکور و رفیق و کوتاه دست و کوتاه طمع؛ نه دشنام دهد، نه لعنت کند و نه غیبت کند، نه سخن چینی کند و نه فحش گوید، نه شتاب زدگی نماید، نه کینه در دل دارد، نه حسود باشد پیشانی گشاده، زبان خوش، دوستی و دشمنی و خشم و خشنودی وی برای حق ـ تعالی ـ بود و بس

خوشرویی، فرع خوش دلی است. کسی که دلِ او خوش باشد، روی او همیشه گشاده است .برای اینکه خوش دل باشیم:۱ قطع طمع، ۲قمع حرص،۳ ترک حسد ،۴ رضا به قضا،۵ اعتماد بر حق تعالیا/ر این ۵ مورد یکجا جمع شود  همه خوش دل و گشاده رویی میشوند.

نقل است که وقتی رسول ـ صَلَّی الله عَلَیهِ وَ سَلَّم ـ به عبدالله بن مسعود رسید، وی را تنگ دل و گرفته روی دید، گفت: یا عبدالله! خوش دل و گشاده روی باش که هرچه در تقدیر رفته است، به تو رسد و هرچه تو را نهاده اندشمنان را با محبت به سر صلح آوردن

حکایاتی نیز درمورد نتیجه خوش رویی

۱-اعرابی ای از بادیه در آمد و او (امام حسن(ع)) بر در سرای خود نشسته بود اندر کوفه. اعرابی وی را دشنام داد و مادر و پدرش را. وی برخاست و گفت: یا اعرابی، اگر گرسنه ای تا نانت آرند و یا تشنه ای تا آبت آرند، یا تو را چه رسیده است؟ و وی می گفت: تو چنین، و مادر و پدرت چنین و چنین. حسن ـ رضی الله عنه فرمود غلام را تا یک دینار آورد و بدو داد و گفت: یا اعرابی! معذور دار که اندر خانه ما بیش از این نمانده است، و الّا از تو دریغ نداریمی. چون اعرابی این سخن بشنید، گفت: اَشهدُ اَنَّکَ ابنَ رسولِ الله، صَلَّی اللهُ عَلیهِ وَ سَلَّم. گواهی دهم که تو پسر پیغمبری. و من اینجا به تجربت[۲۹] حلم تو آمدم». د، به دیگری ندهند

۲-در یکی از جنگ ها دو تن از صحابه دو اسیر را با خود به مکه می اوردند در راه اذوقه کم امد دو صحابه سهم خود را به اسیران میدادند ان دو اسیر سوال کردند که دلیل بخشش سهم خوشان چیست ان دو فرمودند در دین ما گفته شده به یتیم و در راه مانده و اسیر غذا بدهیم و این سبب مسلمان شدن ان دو اسیر شد

پس ما به عنوان یک مسلمان همیشه حق اخلاق را به جا اوریم به خاطر رضای خدا و همچنین شعاعی برای خوب بودن خود نداشته باشیم

تو نیکی کن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز