دستاوردهای اسلام در پزشکی و داروسازی

گردآورنده : ابراهیم کامرانپور
آئین اسلام در ذات خود دین علم و تمدن می باشد و این از خلال اولین آیاتی که بر قلب پاک رسول خدا نازل شده به خوبی نمودار است که دستور به خواندن بود، و خواندن خود مرحله نخست علم آموزی است

و زندگی سرشار از حکمت و دانش نخستین مومن به این آیین ،بیانگر این است که این دین، دین علم، تمدن، و پیشرفت است. متاسفانه امروزه بسیاری از جوانان ما که با فرهنگ و تمدن اسلامی آشنایی چندانی ندارند« غرب» را مخترع تمدن و فرهنگ می دانند و در طول تاریخ آن را یکه تاز عرصه علم و فناوری و تمدن و… می دانند اما چنین پندارهایی نه بر اساس آگاهی و درک است و نه بر حقایق و واقعیت های تاریخی تکیه دارد. در این مقاله به دستاوردها و جوانب مختلف، شناخت سرمایه های تمدن اسلامی و تاثیرات عمیقی که بر جامعه بشری در زمینه های پزشکی و داروسازی گذاشته است خواهیم پرداخت ، علمایان اسلام با به کار بردن روشهای درمانی ویژه و ابداع داروهای مختلف خدمات شایان بسیاری را انجام دادند که در ادامه به برخی از مهم ترین نظریات آن ها اشاره می کنیم:

دکتر عاشور در کتاب « المدینه الاسلامیه» آورده است ابوالقاسم خلف بن عباس قرطبی متوفی ۴۰۴ هجری معروف به « زاهروی» دایره المعارف طبی ارزشمندی به نام « التصریف لمن عجز عنه التألیف» که در قرن دهم هجری یعنی ۱۶ میلادی به برخی از زبانهای لاتینی ترجمه شده است در این کتاب که در مورد جراحی است مولف، نظریات جدیدی بیان کرده و بر آنها تأکید نموده است روش هایی که شاملشیوه خرد کردن سنگریزه های مثانه، تشریح و کالبد شکافی جسدهای مرده و همچنین عمل هایی بر روی چشم و دندان و عمل مربوط به زایمان می شود او همچنین نخ های خاصی از روده بعضی حیوانات تهیه کرده بود که در جراحی و عمل بخیه زدن به کار می برد. فیلیپ حتی در تاریخ عرب می گوید هنگامی که در نیمه قرن هشتم هجری ، ۱۴ میلادی ، طاعون در اروپا منتشر شد اروپائیان دست بسته و بدون هیچ فعالیتی در مقابل آن تسلیم شدند چون آنرا قضای خداوند می دانستند. درست در همین زمان پزشک مسلمان« ابن الخطیب» کتابی تالیف کرد تحت عنوان « حقیقه السائل عن المرض الهائل»و بر نظریه مسری بودن این بیماری تأکید و با دلایل علمی به اثبات آن پرداخت.

ابوبکر رازی متوفی. ۸۵۰ هجری. ۹۳۲ م» نخستین کسی بود که تحقیقات و مشاهدات خود را در مورد بیمارانش می نوشت و تغییرات ظاهری بیماری و تاثیرات دارو را بر انها ثبت می نمود و نخستین کسی بود که بیماری آبله و حصبه را در رساله مشهور خود توضیح داد و امکان انتقال بیماریها را از طریق وراثت مطرح کرد و نخستین کسی بود که آب سرد را در بیماریهای تب دار که بیمار مدت زیادی حرارت بدنش بالا می رود به کار برد همان کاری که طب جدید هم اجرا می کند. معروفترین کتابهای طبی او « الحاوی» و کتاب الجامع و کتاب « طب الفقراء » و « طبیبک بین یدیک» می باشد و بیش تر این کتابها به لاتینی، انگلیسی و ایتالیایی ترجمه شده است.

کتاب « المنصوری» وی تا قرن ۱۷ میلادی در دانشگاههای اروپا از جمله کتب مقرر رشته پزشکی بود و بارها در « میلانو» «لیو» و « بادو» و «بال» چاپ و منتشر شده استیا ابن سینا از درخشانترین چهره های مسلمانی است که در میان شخصیت های علمی چون نگینی می درخشداو نخستین کسی است که التهاب غشاء دور سر- مننژیت و علل عوامل یرقان را به روشنی و با دلایل توضیح داد و دردهای کمر ناشی از اعضا یا عوامل عصبی را از هم جدا کرد و سکته مغزی ناشی از فراوانی خون و عارضه سنگ مثانه را به خوبی توضیح داد و در معالجه بیماریها به عوامل روحی و معنوی توجه ویژه نموده تا جائی که « اوسار» در مورد« قانون در طب» او گفته است « کتاب قانون ابن سینا مدت زمان طولانی یک انجیل طبی محسوب می شد چون در میان اعراب و اروپائیان برای مدتی بالغ بر ۸ قرن کتاب طبی مورد استفاده بوده است. همچنین مسلمانان در دوره های مختلف اسلامی و در طول تاریخ توجه زیادی به بیمارستانها داشتند که نمونه آنها: ۱- بیمارستانهای جذامی بود که آنها را از جامعه و مردم جدا می ساختند تا بیماری آنها به دیگران سرایت نکند و در انجا مداوا می شدند نخستین بیمارستان جذامی را در اسلام « ولید بن عبدالملک» در سال ۷۰۷ میلادی بنا نهاد در حالیکه اولین بیمارستان جذامی در اروپا در قرن ۱۲ میلادی ایجاد شد که آن را صلیبی ها از سوریه آورده بودند . ۲- دارالمجانین ۳- بیمارستانهای نظامی که ابن خلکان در تاریخ خود آورده است که بیمارستان نظامی « سلطان محمود سلجوقی» بر روی ۴۰ شتر جا به جا  می شد در حالی که امداد و مداوای سربازان در اروپا تنها بر عهده خودشان بود و « صلیب سرخ» و پرستاران ویژه لشکریان بعد از جنگ قِرَم ( جنوب اکراین) در سال ۱۸۵۴ به وجود آمد از این رو مسلمین بیش از هزار سال بر اروپائیان پیشی گرفته اند. ۴- بیمارستانهای زندان که در عصر اول عباسی در بغداد به وجود آمد ۵- دارالایتام که در عصر عباسی ها افزایش یافت. ۶- بیمارستانهای سیار که در عصر عباسی گسترش یافت و اولین خدمت طبی به مناطق قشلاقی و ساکنان آن بود . ۷- ایستگاههای امداد ۸- بیمارستانهای عمومی.

اما مسلمانان علاوه بر این که در عرصه طب و جراحی دستاوردهای ارزشمندی داشتند در زمینه داروسازی و ترکیبات مختلف آن نیز سهم بزرگی دارند مسلمانان شیوه های تقطیر، تکلیس، تحویل، تبخیر و تبلور را به وجود آوردند و آنها بودند که الکل ها، قلیاها، و نشادر و نیترات نقره و اسب احمر ( اکسید جیوه)، اسید تارتریک، نمک باروت، زیت الزاج ( اسید سولفوریک) پتاس را کشف کردند. از علمای بزرگی که شهرت گسترده ای در علم نبات و ترکیبات داشت می توان از علامه « ابن بیطار» متوفی ۶۴۶ نام برد. که در کتاب « المغرب» که دربردارنده ی ۲۳۳۰ فصل در مورد خوراکی ها و داروهای گیاهی است در این کتاب برای نخستین بار از ۳۰۰ مورد گیاهان دارویی نام می برد که تا آن زمان بر دیگرانی که قبل از او در این موضوع تحقیق کرده بودند ناشناخته مانده بود و به همین خاطر است که« ابن بیطار» شهرت یافته و امروزه در اروپا به « پدر علم نباتات» مشهور است. و به این دلیل است که دانشمندانی همچون « هومیلد» « گوستاوولوبون» « لیبری» « لین بول» و سایر دانشمندان دیگر بر این باورند که تأثیرات مسلمانان تنها در دیانت و زبان و هنر و فنون نبود بلکه آنها در فرهنگ علمی هم تأثیرات عمیقی بر جای نهادند و این بیانگر ان است که قرآن کریم خود مشعل علم و دانش بوده و اسلام در همه زمانها و مکان ها و دوره ها و برای همیشه دین تمدن و پیشرفت بوده و خواهد بود و ما نیز بر حسب وظیفه باید پایه های اسلام را با عقیده ی صحیح و محکم استوار کنیم و مجد و عظمت گذشتگان را با اراده ی آهنین خود احیا کنیم و به جهانیان اعلام کنیم که ما امت صلح و آرامش و فرهنگ و تمدن و امت بزرگواری و عظمت و امتی شایسته برای جامعه بشری هستیم.

«و اخِر دَعوانا ان الحمد لله رب العالمین»